Fot. Eksploatacja największego zagospodarowanego złoża kruszyw naturalnych żwirowo-piaskowych (Sobolewo-Krzywe) w powiecie suwalskim, przy użyciu koparki KG-400.

    Północno-wschodnia Polska jest obszarem, z którego pochodzi ok. 30% krajowego wydobycia kruszyw naturalnych piaskowo-żwirowych [3]. W 2010 r. było to ok. 50 mln t, z czego ok. 70% stanowiło kruszywo drobne (piaski), a tylko ok. 30% kruszywo grube (żwiry i pospółki) [2]. Żwiry i mieszanki klasyfikowane, wykorzystywane do produkcji betonu towarowego i wyrobów betonowych, wytwarzane są głównie w województwie podlaskim i warmińsko-mazurskim oraz w kilku kopalniach w województwie mazowieckim. Produkty te znajdują odbiorców w przewadze w obrębie aglomeracji warszawskiej i lubelskiej, rzadziej na rynku lokalnym, stąd też ich transport odbywa się na znaczne odległości, dochodzące nawet do kilkuset kilometrów (zwłaszcza w przypadku dowozu kruszyw z województwa podlaskiego na rynek warszawski). Z kolei wydobywane w bardzo dużych ilościach piaski, stanowią często frakcję trudno zbywalną, składowaną w wyrobisku bądź sprzedawaną po bardzo niskiej cenie. Znaczące zapotrzebowanie na te kopaliny pojawia się w przypadku realizacji dużych inwestycji drogowych, takich jak budowa autostrad i dróg ekspresowych, gdzie wykorzystywane są na podbudowy dróg i do budowy nasypów drogowych. Kluczowe znaczenie ma jednak bliska lokalizacja kopalń, gdyż krąg odbiorców piasku zamyka się zwykle w promieniu 20-30 km od miejsc jego pozyskiwania, tj. w odległości opłacalnego ekonomicznie transportu [1, 7].

Rys. 1. Powiaty o największych zasobach piasków i żwirów w złożach zagospodarowanych północno-wschodniej Polski [3].

Baza zasobowa piasków i żwirów w północno-wschodniej Polsce
    Obszar północno-wschodniej Polski jest zasobny w kruszywa naturalne piaskowo-żwirowe, których znaczące nagromadzenia powstały głównie w wyniku akumulacji lodowcowej i wodnolodowcowej, rzadziej rzecznej [6]. W obrębie trzech województw, tj. podlaskiego, warmińsko-mazurskiego oraz mazowieckiego, udokumentowanych jest 3,3 mld t piasków i żwirów [3]. Przeważająca część zasobów, bo aż 69%, przypada na złoża niezagospodarowane oraz złoża o wydobyciu zaniechanym, natomiast pozostałe 31% stanowią zasoby złóż eksploatowanych i złóż eksploatowanych okresowo.
    Największymi zasobami piasków i żwirów w złożach zagospodarowanych północno-wschodniej Polski dysponuje województwo podlaskie, gdzie około 85% z 517 mln t udokumentowanych zasobów przypada na powiaty suwalski i sokólski (rys. 1). Są to powiaty, z których obecnie pochodzi ponad 70% wydobywanych w województwie podlaskim kruszyw naturalnych (rys. 2). Szczególne znaczenie mają złoża o zasobach przekraczających 50 mln t, a sporadycznie 100 mln t, położone w Potaszni, Sobolewie i Drahlach.
    Drugie miejsce pod względem wielkości udokumentowanych zasobów w złożach zagospodarowanych (ok. 285 mln t) zajmuje województwo mazowieckie. Występowanie złóż w tym województwie jest bardzo rozproszone, a największe zasoby kruszyw naturalnych udokumentowane są w wykazującym obecnie największe wydobycie powiecie ostrołęckim (rys. 2). Z kolei w województwie warmińsko-mazurskim, w którym wielkość zasobów w złożach zagospodarowanych nie przekracza 220 mln t, dominującą pozycję posiadają powiaty: ostródzki, ełcki oraz olecki (rys. 1). Mniejsze znaczenie ma natomiast, przodujący od 2007 r. pod względem wielkości wydobycia, powiat działdowski oraz zajmujący trzecie miejsce powiat olsztyński (rys. 2).

Rys. 2. Struktura wydobycia kruszyw naturalnych piaskowo-żwirowych w województwach północno wschodniej Polski w latach 2005-2010 [tys. ton] [3].

Zasoby większych złóż rzadko przekraczają 20 mln t, a ich występowanie ograniczone jest do kilku miejscowości, m.in.: Guzki, Kalbornia oraz Łęgowo. 
    Potencjalnym źródłem wydobycia piasków i żwirów są złoża niezagospodarowane. W każdym z analizowanych województw wielkość zasobów tej grupy złóż mieści się w przedziale między 700 a 800 mln t, jednak jakość udokumentowanej kopaliny wykazuje znaczne zróżnicowanie regionalne [4]. W województwie podlaskim, w którym największe zasoby kruszyw naturalnych udokumentowane są w powiatach suwalskim, sokólskim i grajewskim (rys. 3), występują złoża o wysokim udziale frakcji żwirowej, dochodzącym często do 50-60%. W pierwszym z wymienionych powiatów udokumentowanych jest osiem złóż kruszyw naturalnych o średniej (zasoby 5-10 mln t) i dużej wielkości (zasoby powyżej 10 mln t). Ewenementem w skali województwa są trzy ogromne złoża w okolicy Potaszni, tj. Potasznia (112 mln t), Potasznia II (58 mln t) oraz Potasznia II-1 (56 mln t).
    Z kolei w drugim pod względem wielkości udokumentowanych zasobów (ok. 260 mln t) powiecie sokólskim, występuje dziewięć średniej i dużej wielkości złóż. Najważniejsze z nich to m.in.: Kamionka-Drahle, Kamionka-Drahle 1, Starowlany oraz Zadworzany II. Sześć złóż piasków i żwirów o zasobach przekraczających 5 mln t udokumentowanych jest ponadto w powiecie grajewskim. Występują one głównie w miejscowości Wąsosz, a pojedyncze również w Woźnej Wsi, Szymanach, Kosówce i Toczyłowie. Pozostałe powiaty w województwie podlaskim nie mają obecnie większego znaczenia dla możliwości rozwoju wydobycia kruszyw żwirowo-piaskowych ze złóż niezagospodarowanych, a łączna wielkość udokumentowanych w nich zasobów to zaledwie ok. 74 mln t.

Rys. 3. Powiaty o największych zasobach piasków i żwirów w złożach niezagospodarowanych północno-wschodniej Polski [3].

    W województwie warmińsko-mazurskim, gdzie zawartość frakcji żwirowej w złożach tylko sporadycznie przekracza 50%, ponad połowa zasobów przypada na powiaty: olsztyński, piski oraz olecki (rys. 3). W pierwszym z nich udokumentowanych jest osiem średniej i dużej wielkości złóż kruszyw naturalnych, m.in. Gąsiorowo, Rasząg, Ruś, Kobułty, Łapka 2 i Modliny. Największe złoża w województwie, tj. Wincenta-Kumielsk, Starosty oraz Lipowskie, występują w powiecie piskim, charakteryzującym się obecnie marginalnym wydobyciem kruszyw naturalnych, a także w powiecie oleckim. Z kolei w powiecie działdowskim, wykazującym największy w ostatnich czterech latach poziom wydobycia kruszyw naturalnych (4-5 mln t/r.), możliwości rozwoju eksploatacji niezagospodarowanych złóż są ograniczone ze względu na ich niewielkie łączne zasoby (poniżej 30 mln t).
    W województwie warmińsko-mazurskim, gdzie zawartość frakcji żwirowej w złożach tylko sporadycznie przekracza 50%, ponad połowa zasobów przypada na powiaty: olsztyński, piski oraz olecki (rys. 3). W pierwszym z nich udokumentowanych jest osiem średniej i dużej wielkości złóż kruszyw naturalnych, m.in. Gąsiorowo, Rasząg, Ruś, Kobułty, Łapka 2 i Modliny. Największe złoża w województwie, tj. Wincenta-Kumielsk, Starosty oraz Lipowskie, występują w powiecie piskim, charakteryzującym się obecnie marginalnym wydobyciem kruszyw naturalnych, a także w powiecie oleckim. Z kolei w powiecie działdowskim, wykazującym największy w ostatnich czterech latach poziom wydobycia kruszyw naturalnych (4-5 mln t/r.), możliwości rozwoju eksploatacji niezagospodarowanych złóż są ograniczone ze względu na ich niewielkie łączne zasoby (poniżej 30 mln t).

Inwestycje drogowe w województwach północno-wschodnich
    Obszar północno-wschodniej Polski charakteryzuje się zróżnicowanym stopniem rozwoju infrastruktury drogowej. Największą ilość dróg notuje się w województwie mazowieckim – 92,7 km na 100 km² powierzchni, natomiast województwo warmińsko-mazurskie i podlaskie charakteryzują się znacznie mniejszą gęstością sieci drogowej – odpowiednio 51,4 i 58,7 km/100 km2 [5].
    Inwestycje drogowe w Polsce realizowane są generalnie w ramach dwóch programów:
• „Programu Budowy Dróg Krajowych na lata 2011- 2015” [8] oraz
• „Narodowego Programu Przebudowy Dróg Lokalnych – Etap II. Bezpieczeństwo – Dostępność – Rozwój” [9].

    W ostatnich latach zakres zrealizowanych w północnowschodniej Polsce inwestycji drogowych był największy w województwie mazowieckim, gdzie obejmował budowę odcinków drogi S7 (odcinek Grójec-Jedlińsk), S8 (odcinek Radzymin-Wyszków oraz obwodnica Płońska), drogi S17 (obwodnica Garwolina) oraz kilku obwodnic w ciągu drogi krajowej nr 50 (Żyrardowa, Mszczonowa, Słomczyna, Drwalewa, Chynowa i Mińska Mazowieckiego) (rys. 4). W województwie warmińsko-mazurskim zbudowano odcinek Pasłęk-Elbląg z obwodnicą Elbląga w ciągu drogi S7, w ciągu drogi S22 przebudowano odcinek od Elbląga do granic Polski, a także ukończono budowę obwodnic Gołdapi i Mrągowa (rys. 4). W województwie podlaskim zbudowano tylko jeden odcinek w ciągu drogi nr 19, tj. obwodnica Wasilkowa.

Rys. 4. Stan budowy autostrad, dróg ekspresowych i obwodnic w NE Polsce na 20.01.2012 [13.

    Spośród inwestycji, których zakończenie planowane jest w bieżącym roku, należy wymienić: w województwie mazowieckim autostradę A2 (odcinki Stryków-Warszawa oraz obwodnica Mińska Maz.) a także niewielki odcinek autostrady A1 w powiecie gostynińskim; w województwie warmińsko-mazurskim: dwa odcinki drogi S7 (Pasłęk-Miłomłyn, Olsztynek-Nidzica), obwodnice Ełku i Olecka, a ponadto rozbudowę 8 km odcinka drogi DK16 Biskupiec- Borki Wielkie do standardu drogi głównej przyspieszonej GP (rys. 4). Z kolei w województwie podlaskim, w ramach przebudowy drogi S8, na ukończeniu jest odcinek Jeżewo- Białystok oraz obwodnica Zambrowa i Wiśniewa, a także odcinek wyjazdowy z Białegostoku do Katrynki (docelowo do Korycina) w ramach DK8 (rys. 4).

Drogowe plany
    Budowa nowych dróg w latach 2013-2030 jest uzależniona od wyniku planowanej w 2012 roku weryfikacji Programu Budowy Dróg Krajowych, a także nowego budżetu UE na lata 2014-2020. Na podstawie danych białostockiego oddziału Głównej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad (GDDKiA) w okresie po roku 2013 (najprawdopodobniej w latach 2020-2030) na terenie województwa podlaskiego planowane jest wybudowanie łącznie ok. 604 km dróg [10], a najwięcej prac przewiduje się dla dróg ekspresowych S8, S19 oraz S61 (rys. 4). Dla drogi ekspresowej S8 zaplanowano wykonanie w sumie trzech odcinków o łącznej długości 94 km, droga S19 ma mieć docelowo łączną długość 239,2 km, z czego zdecydowana większość została wytyczona nowym śladem (rys. 4). Ma ona stanowić znaczną część Południowej Obwodnicy Białegostoku, jak również omijać w znacznej odległości Białystok od północy i zachodu, stanowiąc „dużą obwodnicę miasta”. Droga ekspresowa S61 (Via Baltica) biegnąca od Ostrowi Mazowieckiej (na terenie woj. mazowieckiego) przez Łomżę, Ełk (woj. warmińsko-mazurskie), a następnie przez Suwałki do Budziska ma mieć łączną długość ok. 190 km. W jej przebiegu zaplanowano zbudowanie szeregu obwodnic – Łomży, Augustowa, Suwałk, Stawisk, Szczuczyna i Bargłowa Kościelnego. Według prognoz Ministerstwa Infrastruktury termin zakończenia przebudowy drogi S8 szacowany jest na rok 2020, drogi S61 do końca 2026 r. a drogi S19 około roku 2030 [8].
    W województwie mazowieckim w okresie po roku 2013 planowana jest budowa ok. 802 km dróg [12], szczególnie w rejonie Warszawy (dalsze odcinki dróg S2 i S8 tworzące docelowo jej obwodnicę), na terenie powiatów: piaseczyńskiego i otwockiego – budowa obwodnic Góry Kalwarii (9 km) i Kołbieli (10,6 km), oraz w rejonie Radomia (13,5 km południowa obwodnica miasta, łącząca DK nr 7 i nr 9). Ponadto w planach jest realizacja pozostałych odcinków autostrady A2 na wschód od Warszawy oraz odcinków dróg ekspresowych: S7 między Płońskiem a Warszawą, S8 z Wyszkowa do granicy województwa, S10 od Płońska w kierunku Torunia, S12 w rejonie Przysuchy, Radomia i Puław, S17 z Warszawy w kierunku Lublina, S19 w powiecie łosickim (od granicy województwa podlaskiego do granicy z województwem lubelskim) oraz obwodnicy Iłży w ciągu drogi DK 9 (rys. 4) [8].

Rys. 5. Stan budowy autostrad, dróg ekspresowych i obwodnic w NE Polsce na 20.01.2012, na tle rozmieszczenia zasobów zagospodarowanych złóż kruszyw naturalnych [3, 13].

Warto zapamiętać
    Analiza planowanych przez poszczególne oddziały GDDKiA inwestycji drogowych na najbliższe lata wskazuje, że największe zapotrzebowanie na piaski oraz piaski z domieszką żwiru wystąpi w związku z budową: kolejnych odcinków autostrady A2 na terenie województwa mazowieckiego, drogi S7 na terenie województwa mazowieckiego i warmińsko-mazurskiego, drogi S61 na terenie województw mazowieckiego, warmińsko-mazurskiego i podlaskiego, a także drogi S19 na terenie województw podlaskiego i mazowieckiego.
    Większość planowanych inwestycji przebiega przez powiaty, w których łączne zasoby zagospodarowanych złóż przekraczają 10 mln t (rys. 5). W przypadku powiatów mniej zasobnych w kruszywa istnieje możliwość ich dowozu z powiatów sąsiednich (np. z powiatu działdowskiego do nidzickiego, z powiatu sokólskiego do białostockiego i monieckiego), bądź rozwoju wydobycia ze złóż niezagospodarowanych (np. w powiecie łomżyńskim w województwie podlaskim, powiecie piskim w województwie warmińsko-mazurskim oraz powiatach legionowskim, płockim, radomskim, pruszkowskim, piaseczyńskim, otwockim, żyrardowskim i siedleckim w województwie mazowieckim).
    Najtrudniejsza sytuacja, związana z koniecznością dowozu piasków z kopalń położonych w odległości przekraczającej 30 km dotyczyła będzie prawdopodobnie budowy odcinków drogi S19 w powiatach łosickim, siemiatyckim i bielskim (rys. 5).

Literatura

 [1] Bąk B, Piotrowska A., Radwanek-Bąk B., 2009 – Wpływ budowy autostrad na wydobycie kopalin okruchowych ze źródeł lokalnych na przykładzie poznańskiego odcinka autostrady A-2. Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej Nr 125. Studia i materiały nr 35, Górnictwo i geologia, Wrocław.
[2] Bilans Gospodarki Surowcami Mineralnymi Polski i Świata 2009. Praca pod redakcją T. Smakowskiego, R. Neya i K. Galosa. Wyd. IGSMiE PAN, Kraków 2011.
[3] Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce. Stan na dzień 31 grudnia 2010. Wyd. Państw. Inst. Geol., Warszawa 2011.
[4] Objaśnienia do wybranych arkuszy Mapy Geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000. PIG Warszawa.
[5] Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2010 – Zakład Wydawnictw Statystycznych GUS, Warszawa 2011.
[6] Siliwończuk Z., 1985 – Geologiczno-złożowe warunki występowania kruszywa naturalnego w Polsce, Prace Instytutu Geologicznego 113. Warszawa.
[7] Smakowski T. i in. 2011– Rynek kruszyw żwirowo-piaskowych w Polsce północno-wschodniej. Górnictwo Odkrywkowe nr 6. Wrocław.
[8] http://www.transport.gov.pl/2-4832e035d0656.htm
[9] http://bip.msw.gov.pl/portal/bip/175/20029/Narodowy_Program_Przebudowy_
Drog.html
[10] http://www.gddkia.gov.pl/pl/100/gddkia-bialystok
[11] http://www.gddkia.gov.pl/pl/401/gddkia-olsztyn
[12] http://www.gddkia.gov.pl/pl/781/gddkia-warszawa
[13] http://www.gddkia.gov.pl/pl/1037/sprawdz-na-mapie-przygotowanie-drog-i-autostrad

Publikacja powstała na podstawie referatu z XII Konferencji Kruszywa Mineralne 2012

Autorzy: Katarzyna Guzik, Jarosław Szlugaj, Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN, Kraków

Artykuł został opublikowany w magazynie "SiMB" nr 3/2012