Dziedzictwo archeologiczne podlega opiece, którą winniśmy sprawować bez względu na to, czy jesteśmy zawodowo związani z tą dziedziną wiedzy, czy nie.

Nowa Sól, woj. lubuskie. Badania archeologiczne przed planowaną budową obwodnicy. Widok na jedno ze stanowisk archeologicznych w trakcie badań.

Tak więc planując inwestycję na terenach objętych ochroną konserwatorską musimy liczyć się z konsekwencjami przeprowadzenia badań archeologicznych. Istotne jest, aby inwestor posiadał odpowiednią wiedzę na temat sposobu postępowania w takim wypadku.

    Uwagi ogólne o archeologii
Archeologia jako nauka oraz zabytki, czyli źródła archeologiczne pozyskiwane w wyniku badań archeologicznych, to dziedzictwo archeologiczne będące częścią szerokiego pojęcia, jakim jest dziedzictwo kulturowe. Według Międzynarodowej Karty Ochrony i Zarządzania Dziedzictwem Archeologicznym (1990) dziedzictwo archeologiczne jest częścią dziedzictwa materialnego, dla którego podstawowe informacje dostarczane są metodami archeologicznymi. Obejmuje ono wszelkie ślady ludzkiej egzystencji i składa się z miejsc związanych ze wszystkimi świadectwami działalności ludzkiej, opuszczonych budowli i wszelkiego rodzaju pozostałości (włączając w to obiekty podziemne i podwodne), wraz z wszelkim ruchomym materiałem kulturowym z nimi związanym.
Interpretacją źródeł archeologicznych zajmuje się archeologia (gr. archaios – dawny, stary; logia – mowa, nauka). Jej celem jest odtwarzanie społeczno-kulturowej przeszłości człowieka na podstawie znajdujących się w ziemi, na ziemi lub w wodzie źródeł archeologicznych, czyli materialnych pozostałości działań ludzkich.
 Najważniejsze cechy dziedzictwa archeologicznego to:
1. Dziedzictwo archeologiczne jest materialne (chociaż niejednokrotnie pozwala wnioskować również o niematerialnej sferze kultury).
2. Jest śladem egzystencji i twórczej lub destrukcyjnej działalności człowieka.
3. Jest trwale wyłączone z funkcjonowania w istniejącym systemie społeczno-kulturowym.
4. W wyniku procesów depozycyjnych i podepozycyjnych znajduje się ono często pod powierzchnią ziemi lub wody.
5. Obejmuje zarówno miejsca oraz obiekty nieruchome, jak i ruchome przedmioty.
Dziedzictwo archeologiczne ma wartość:
1. Informacyjną (naukową i dydaktyczną).
2. Emocjonalno-symboliczną (odwołuje się bowiem do dziejów narodu czy grupy etnicznej).
3. Estetyczną.
4. Ekonomiczną (ponieważ może być podstawą rozwoju turystyki i tworzenia nowych miejsc pracy).
Zasób dziedzictwa archeologicznego jest:
1. Nieodnawialny.
2. Narażony na zniszczenie w wyniku działalności sił przyrody i człowieka.
3. Własnością publiczną.
(Opracowano na podstawie: Z. Kobyliński, "Teoretyczne podstawy konserwacji dziedzictwa archeologicznego", Warszawa 2001).

    Prawo i podstawowe definicje
Jak każda dziedzina życia społecznego i gospodarczego także ochrona dziedzictwa archeologicznego podlega uregulowaniom prawnym. Podstawowym aktem prawnym jest tu Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 roku (Dz. U. z 2003 r. Nr 162, poz. 1568; z 2004 r. Nr 96, poz. 959, Nr 238, poz. 2390; z 2006 r. Nr 50, poz. 362, Nr 126, poz. 875; z 2010 r. Nr 75, poz. 474). Ustawa ta od czasu jej uchwalenia była wielokrotnie nowelizowana, a szczególnie istotne zmiany rozpoczęły się od wyroku Trybunału Konstytucyjnego, który zakwestionował brak udziału państwa w ponoszeniu kosztów badań archeologicznych. Skutkiem tego, w 2009 roku ukazała się Nowelizacja Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 22 maja 2009 roku (Dz. U. 2009 Nr 97, poz. 804).
Następna Nowelizacja ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 18 marca 2010 roku (Dz. U. Nr 75, poz. 474) weszła w życie 5 czerwca 2010 roku.
Ponadto obowiązuje rozporządzenie ministra kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych, a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych. (Dz. U. 2004 Nr 150, poz. 1579).
Według Ustawy zabytek to nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową (art. 3 ppkt 1 Ustawy). Ustawa nie wprowadza żadnej cezury czasowej.

Autostrada A-18, woj. lubuskie. Budynek halowy ludności kultury łużyckiej (około 1100 p.n.e.) ze stanowiska nr 11 w Czernej (gm. Iłowa).

Każdy wytwór działalności człowieka, jeśli posiada wartość historyczną, artystyczną lub naukową, jest zabytkiem, bez względu na czas powstania. Obok pojęcia „zabytku” Ustawa wyróżnia zabytek archeologiczny. Jest to zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów albo zabytek ruchomy, będący tym wytworem (art. 3, ppkt 4 Ustawy).
Badania archeologiczne są to działania mające na celu odkrycie, rozpoznanie, udokumentowanie i zabezpieczenie zabytku archeologicznego (art. 3 ppkt 11 Ustawy).
 Zgodnie z art. 6 ppkt. 3 Ustawy, ochronie i opiece podlegają, bez względu na stan zachowania, zabytki archeologiczne będące w szczególności:
1. pozostałościami terenowymi pradziejowego i historycznego
osadnictwa,
2. cmentarzyskami,
3. kurhanami,
4. reliktami działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej.
Formą ochrony zabytków (w tym zabytków archeologicznych) (art. 7 Ustawy) jest:
1. Wpis do rejestru zabytków.
2. Uznanie za pomnik historii.
3. Utworzenie parku kulturowego.
4. Ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego.

Co to jest Archeologiczne Zdjęcie Polski (AZP)?
Jest to program badawczo-konserwatorski realizowany w Polsce od 1978 roku. Polska jako jedyny kraj prowadzi systematyczną rejestrację stanowisk archeologicznych. Jego celem jest rozpoznanie metodą badań  powierzchniowych i za pomocą kwerendy źródłowej stanowisk archeologicznych na terenie całego kraju oraz budowa archiwum informacji o stanowiskach archeologicznych.

Żary, woj. lubuskie. Badania archeologiczne na terenie Starego Miasta.

Do tej pory za pomocą AZP rozpoznano około 87% powierzchni kraju (około 270 000 km), rejestrując ponad 435 000 stanowisk archeologicznych.
Do czego służy AZP?
• Jest to element procesu badawczego, pomagający w lokalizacji stanowiska, określaniu jego funkcji i chronologii;
• Jest podstawowym narzędziem służb konserwatorskich (ewidencja AZP) w formułowaniu wytycznych dla stref ochrony konserwatorskiej w planach zagospodarowania przestrzennego oraz pozostałych formach ochrony zabytków;
• Jest podstawą do wnioskowania o podjęciu badań ratowniczych lub nadzoru konserwatorskiego w przypadku planowanej inwestycji;
• Jest ważnym elementem w procesie planowania inwestycji przez różne podmioty gospodarcze.
Dla potrzeb AZP obszar kraju został podzielony na prostokątne obszary o powierzchni 37,5 km, oznaczone liczbami arabskimi w systemie: nr pasa (wschód – zachód) – nr słupa (północ – południe) (np. 62-14). Na obszarze AZP stanowiska posiadają numerację ciągłą. Dodatkowa numeracja stanowisk archeologicznych dokonywana jest w obrębie miejscowości (np. Stary Żagań, stan. 60 (AZP 68-12/5).

Procedura administracyjna i obowiązki inwestora
Najważniejsze kwestie w procedurze administracyjnej to:
• Uzyskanie opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków o możliwości wystąpienia zabytków archeologicznych na terenie planowanej inwestycji (robót budowlanych, robót ziemnych lub zmiany charakteru dotychczasowej działalności) – etap uzgodnień przed realizacją inwestycji;
• W przypadku konieczności przeprowadzenia badań archeologicznych uzyskanie decyzji wojewódzkiego konserwatora zabytków o zakresie i rodzaju niezbędnych badań archeologicznych;
Zgodnie z art. 31 ust 2 Ustawy zakres i rodzaj niezbędnych badań archeologicznych ustala wojewódzki konserwator zabytków w drodze decyzji, wyłącznie w takim zakresie, w jakim roboty budowlane albo roboty ziemne lub zmiana charakteru dotychczasowej działalności na terenie, na którym znajdują się zabytki archeologiczne zniszczą lub uszkodzą zabytek archeologiczny.
• Wniosek do wojewódzkiego konserwatora zabytków na prowadzenie badań archeologicznych.
 Rozporządzeniu ministra kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych, a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych.
Obecnie większość firm archeologicznych przejmuje od inwestora załatwianie formalności związanych z uzyskaniem pozwolenia na prowadzenie prac archeologicznych np. poprzez upoważnienia.
Obowiązki inwestora związane z koniecznością przeprowadzenia badań archeologicznych:
Zgodnie z art. 31 ust. 1 Ustawy osoba fizyczna lub jednostka organizacyjna, która zamierza realizować:
• roboty budowlane przy zabytku nieruchomym wpisanym do rejestru lub objętym ochroną konserwatorską na podstawie ustaleń miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego lub znajdującym się w ewidencji wojewódzkiego konserwatora zabytków;
• roboty ziemne lub dokonać zmiany charakteru dotychczasowej działalności na terenie, na którym znajdują się zabytki archeologiczne, co doprowadzić może do przekształcenia lub zniszczenia zabytku archeologicznego – jest obowiązana, z zastrzeżeniem art. 82a ust. 1, pokryć koszty badań archeologicznych oraz ich dokumentacji, jeżeli przeprowadzenie tych badań jest niezbędne w celu ochrony tych zabytków.
Zgodnie z art. 82a Ustawy minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego udziela dotacji osobom fizycznym lub jednostkom organizacyjnym na badania archeologiczne oraz wykonanie ich dokumentacji w przypadku, gdy zamierzają one realizować roboty budowlane przy zabytku nieruchomym wpisanym do rejestru lub objętym ochroną konserwatorską na podstawie ustaleń miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego lub znajdującym się w ewidencji wojewódzkiego konserwatora zabytków, albo roboty ziemne lub zmianę charakteru dotychczasowej działalności na terenie, na którym znajdują się zabytki archeologiczne (nowelizacja Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami – Dz. U. 2009 Nr 97, poz. 804 – obowiązująca od 25 lipca 2009 roku).

Gryżyce, stan. 1, woj. lubuskie. Badania archeologiczne przed rozpoczęciem eksploatacji złoża kruszywa naturalnego (Żagań – Miodnica).

Dotacja udzielana jest wtedy, gdy koszt planowanych badań archeologicznych i ich dokumentacji będzie wyższy niż 2% kosztów planowanych ww. działań. Przepis ten stosowany jest także w odniesieniu do sytuacji, gdy w trakcie realizacji wyżej wymienionych działań nastąpi niespodziewane odkrycie nieznanego wcześniej zabytku archeologicznego. W takim wypadku zabytek musi zostać wpisany do rejestru lub ujęty w ewidencji wojewódzkiego konserwatora zabytków, który określa zakres i rodzaj badań archeologicznych. Wysokość dotacji to różnica pomiędzy kosztami planowanych badań archeologicznych i ich dokumentacji, a kosztami stanowiącymi 2% wartości planowanej inwestycji, czyli: dotacja = koszt badań archeologicznych i ich dokumentacji – 2% wartości inwestycji.
O dotacje nie mogą ubiegać się jednostki organizacyjne zaliczane do sektora finansów publicznych, w tym samorządy, także w sytuacji, gdy będą jednym z podmiotów zamierzających realizować ww. działania. Także działania realizowane z wykorzystaniem środków finansowych Unii Europejskiej, Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego lub Norweskiego Mechanizmu Finansowego wykluczone zostały z uzyskania dotacji na badania archeologiczne oraz wykonanie ich dokumentacji.
Wnioski w sprawie udzielania dotacji należy składać do ministra kultury i dziedzictwa narodowego.

 Uprawnienia osób, które mogą kierować pracami archeologicznymi
Są one regulowane rozporządzeniem ministra kultury z dnia 9 czerwca 2004 w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych, a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (Dz. U. z 2004 r. Nr 150, poz. 1579).
Wszelkimi pracami archeologicznymi mogą kierować osoby, które uzyskały dyplom ukończenia studiów, tzn. posiadają tytuł zawodowy magistra archeologii oraz odbyły 12-miesięczną praktykę zawodową po ukończeniu studiów w zakresie badań archeologicznych.
Jednakże nadzór nad prawidłowym wykonaniem prac przy zabytkach archeologicznych sprawuje wojewódzki konserwator zabytków (art. 91 Ustawy), który przypadku stwierdzenia nieprawidłowości może decyzją administracyjną cofnąć pozwolenie na prowadzenie badań, a tym samym je wstrzymać.

Autor: mgr Alina Jaszewska, Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska

Artykuł został opublikowany w magazynie "Surowce i Maszyny Budowlane" nr 5/2010