Po pierwsze, w myśl art. 215 kp, należy niezwłocznie podjąć działania w kierunku realizacji obowiązków w zakresie tworzenia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Przede wszystkim stosowane maszyny i urządzenia techniczne muszą zapewniać bezpieczeństwo i komfort pracy pracowników. Muszą być oni chronieni przed zagrożeniami stwarzanymi przez maszyny i urządzenia techniczne, min. przed urazami mechanicznymi, działaniem niebezpiecznych substancji chemicznych, porażeniem prądem elektrycznym, nadmiernym hałasem, szkodliwymi wstrząsami, działaniem wibracji i promieniowania. Należy również uwzględnić zasady ergonomii.
    W przypadku, gdy maszyny i inne urządzenia nie spełniają wymagań określonych w art. 215 kp, pracodawca obowiązany jest podjąć działania zmierzające do poprawy bezpieczeństwa podczas pracy, przede wszystkim wyposażyć maszyny w odpowiednie zabezpieczenia.

Każda nowa maszyna, w którą wyposażone jest stanowisko pracy, powinna spełniać wymagania wynikające z systemu oceny zgodności.

Wypadki w pracy
    Statystyki mówią, że głównym źródłem czynników niebezpiecznych powodujących wypadki przy pracy jest sprzęt roboczy, w szczególności maszyny i inne urządzenia techniczne. Wśród wszystkich wypadków przy pracy, aż 40% stanowią wypadki z ich udziałem. Najczęściej dochodzi do nich podczas codziennej obsługi produkcyjnej, a także przy użytkowaniu sprzętu do tymczasowej pracy na wysokości (rusztowania, drabiny) oraz podczas pracy z wykorzystaniem prostych narzędzi ręcznych (młotki, klucze, przecinaki). Dlatego poprawa bezpieczeństwa i higieny przy użytkowaniu maszyn i innych urządzeń technicznych powinna być jednym z głównych priorytetów w dziedzinie ochrony zdrowia i życia pracowników w firmie.
    Do realizacji powyższych celów przydatna będzie wiedza na temat Europejskiej koncepcji bezpieczeństwa, która dotyczy maszyn po raz pierwszy wprowadzanych na rynek Unii Europejskiej (maszyny nowe), jak również bezpieczeństwa maszyn już użytkowanych (maszyny stare). Koncepcja ta została w pełni ujęta w polskim prawodawstwie.

Maszyny nowe
    Jeśli mamy maszyny nowe, to zakres działań w kierunku ustalania poziomu wymagań dla nowo produkowanych wyrobów wyznacza tzw. dyrektywa maszynowa 2006/42/ WE (dawna 98/37 i 89/392), skierowana do wszystkich producentów i importerów, którzy po raz pierwszy wprowadzają maszynę na rynek Unii Europejskiej, czyli dotyczy wszystkich nowych maszyn wyprodukowanych w krajach Unii i importowanych z tzw. krajów trzecich (również używanych). W dyrektywie określono wymagania techniczne (wymagania zasadnicze) oraz procedurę dokonywania oceny zgodności maszyn z tymi wymaganiami. Postanowienia dyrektywy maszynowej zostały wdrożone do polskiego prawa ustawą z dnia 30 sierpnia 2002 r. o systemie zgodności (Dz. U. z 2004 r. Nr 204, poz. 2087 z póź. zm.) oraz rozporządzeniem Ministra Gospodarki z dnia 21 października 2008 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla maszyn (Dz. U. Nr 199, poz. 1228), które obowiązuje od dnia 29 grudnia 2009 r.
    Każda nowa maszyna, w którą wyposażone jest stanowisko pracy, powinna spełniać wymagania wynikające z systemu oceny zgodności. Maszyna musi posiadać deklarację zgodności wystawioną przez producenta lub jego upoważnionego przedstawiciela, koniecznie spełniać wymagania zasadnicze w zakresie konstrukcji oraz dokumentacji technicznej, a także posiadać oznaczenie CE. Bardzo ważnym elementem jest wyposażenie maszyny w instrukcję użytkowania w języku polskim. Niedopuszczalne jest wyposażenie stanowisk pracy w maszyny i inne urządzenia techniczne niespełniające wymagań określonych w wyżej wymienionych aktach prawnych.
    1 stycznia 2006 r. upłynął termin dostosowania użytkowanego parku maszynowego do wymagań minimalnych!

Co z maszynami używanymi?
    Zakres zadań w tym kierunku wyznacza dyrektywa narzędziowa 2009/104/WE (dawna 89/655+95/63+2001/45), w której zostały określone najniższe dopuszczalne wymagania techniczne w odniesieniu do użytkowanego (starego) sprzętu roboczego. Określono tam także wymagania związane z bezpieczeństwem użytkowania zarówno
nowego, jak i starego sprzętu. To oznacza, że minimalne wymagania techniczne mogą dotyczyć również nowego sprzętu roboczego, nieobjętego postanowieniami dyrektywy maszynowej i innych dyrektyw nowego podejścia, np. proste narzędzia ręczne, drabiny. Powyższe wymagania w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia podczas użytkowania przez pracowników maszyn i sprzętu roboczego zostały przeniesione do polskiego prawa pracy rozporządzeniem ministra gospodarki z dnia 30 października 2002 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie użytkowania maszyn przez pracowników podczas pracy (Dz. U. Nr 191, poz. 1596, zm. Dz. U. z 2003 r. Nr 178, poz. 1745). W rozporządzeniu również określono zasady użytkowania i kontroli maszyn niezależnie od daty produkcji oraz wymagania techniczne, które muszą spełniać wszystkie maszyny wprowadzone do obrotu przed 1 maja 2004 r. Oprócz wymagań technicznych dla maszyn starych (wymagania minimalne) obowiązuje rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. z 2003 r. N 169, poz. 1650 z póź. zm.), które określa wymagania dla wszystkich maszyn, narzędzi i innych urządzeń technicznych, niezależnie od daty produkcji.

Co to jest maszyna?
    Zgodnie z definicją zawartą w rozporządzeniu Ministra Gospodarki z dnia 30 października 2002 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie użytkowania maszyn przez pracowników podczas pracy (Dz. U. Nr 191, poz. 1596, zm. Dz. U. z 2003 r. Nr 178, poz. 1745) „maszyną” jest każda maszyna i inne urządzenie techniczne, narzędzie oraz instalacja użytkowana podczas pracy, a także sprzęt do tymczasowej pracy na wysokości (drabina, rusztowanie). Znacznie szerszą definicję maszyny zawiera rozporządzenie w sprawie zasadniczych wymagań dla maszyn – patrz ramka.
    Przy ustalaniu, czy określona maszyna ma spełniać wymagania dyrektywy maszynowej 2006/42/WE (dawna 98/37 i 89/392), czy też dyrektywy narzędziowej 2009/104/WE (dawna 89/655+95/63+2001/45) bierze się pod uwagę ewentualne zmiany w konstrukcji maszyny dokonane przez użytkownika. Bardzo ważne jest określenie, czy powyższe zmiany pogorszyły stan bezpieczeństwa i spowodowały powstanie zagrożeń, co w konsekwencji wymusza wprowadzenie dodatkowych zabezpieczeń i w rezultacie maszyna podlega ocenie zgodności z zasadniczymi wymogami, czyli traktowana jest jako maszyna nowa. W przypadku zapewnienia co najmniej na dotychczasowym poziomie stanu bezpieczeństwa, wprowadzone zmiany nie będą miały wpływu na rodzaj wymagań, np. naprawa części, zamontowanie dodatkowych osłon lub blokad, nadal będą obowiązywać przepisy dyrektywy narzędziowej.

Wymagania minimalne
    Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 30 października 2002 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie użytkowania maszyn przez pracowników podczas pracy (Dz. U. Nr 191, poz. 1596, zm. Dz. U. z 2003 r. Nr 178, poz. 1745), określa minimalne wymagania techniczne, które dotyczą następujących aspektów maszyny:
• elementy sterownicze (§ 9),
• ostrzeżenie przed uruchamianiem maszyny (§ 10),
• układy sterowania (§ 11),
• uruchamianie (§ 12),
• zatrzymywanie normalne (§ 13),
• zatrzymywanie awaryjne (§ 14 ust. 1),
• ochrona przed zagrożeniami powodowanymi wyrzucanymi przedmiotami i emisją gazu, oparów, płynu lub pyłu (§ 14 ust. 2-4),
• stateczność (§ 15 ust. 1),
• ochrona przed zagrożeniami będącymi następstwem oderwania lub rozpadnięcia się części maszyn (§ 15 ust. 2),
• ochrona przed elementami ruchomymi (§ 15 ust. 3 i 4),
• oświetlenie miejsc i stanowisk pracy lub konserwacji maszyn (§ 16 ust.1),
• zabezpieczenie przed oparzeniami i odmrożeniami (§ 16 ust.2),
• urządzenia ostrzegawcze – znaki i sygnały bezpieczeństwa (§ 16 ust.3),
• stosowanie maszyn zgodnie z przeznaczeniem(§ 16 ust.4),
• bezpieczeństwo przy konserwacji maszyn(§ 17),
• odłączenie od zasilania(§ 18 ust.1),
• bezpieczny dostęp do różnych miejsc maszyny w związku z jej użytkowaniem (§ 18 ust.2),
• ochrona przed pożarem i wybuchem (§ 19 pkt 1 i 2),
• ochrona przed zagrożeniami prądem elektrycznym (§ 19 pkt 3).

Przy ustalaniu, czy określona maszyna ma spełniać wymagania dyrektywy maszynowej czy też dyrektywy narzędziowej bierze się pod uwagę ewentualne zmiany w konstrukcji maszyny dokonane przez użytkownika.

    Dla maszyn mobilnych i do podnoszenia ładunków zostały określone dodatkowe minimalne wymagania techniczne dotyczące ochrony przed wciągnięciem pod koła lub gąsienice pojazdu, zabezpieczenia przed przewróceniem, stateczności, zabezpieczenia ładunku przed upadkiem (§ 20 - §25).
    Oprócz wymagań technicznych podano również wymagania dotyczące użytkowania sprzętu roboczego:
• dobór sprzętu właściwego lub odpowiednio przystosowanego do warunków i rodzaju wykonywanych prac. Każda maszyna powinna być użytkowana zgodnie z wskazówkami, zaleceniami określonymi w instrukcji wydanej przez producenta.
• Bieżący nadzór nad użytkowaniem sprzętu i utrzymaniem go w stanie odpowiadającym wymaganiom technicznym. Kontrola wstępna po zainstalowaniu, a przed przekazaniem do eksploatacji po raz pierwszy oraz po zainstalowaniu na innym stanowisku, lub w innym miejscu. Okresowe, w celu utrzymania właściwego stanu technicznego maszyny oraz wykrycia i usunięcia we właściwym czasie usterek. Natomiast w momencie, gdy zaszły wyjątkowe okoliczności mogące powodować pogorszenie stanu bezpieczeństwa maszyny (prace modyfikacyjne, niebezpieczne uszkodzenia, wypadki przy pracy, zjawiska przyrodnicze, wydłużony okres przestoju) dokonuje się kontroli specjalnych.
• Udostępnienie pracownikom do stałego korzystania aktualnych instrukcji dotyczących użytkowania maszyn i innych urządzeń technicznych. Powinny one zawierać informacje dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy przy użytkowaniu sprzętu (warunki wraz z praktyką użytkowania maszyny, występowania możliwych do przewidzenia sytuacji nietypowych). Do obowiązków pracodawcy należy również informowanie pracowników o ryzyku zawodowym oraz przekazywanie danych dotyczących zaistniałych wypadków. Pracodawca nie może dopuścić do pracy pracownika, do której nie posiada on odpowiednich wymaganych kwalifikacji, a także musi znać przepisy i zasady bezpieczeństwa i higieny pracy.
• Odpowiednie przeszkolenie pracowników użytkujących sprzęt (szkolenie w zakresie bezpiecznego wykonywania czynności – instruktaż ogólny oraz instruktaż stanowiskowy, odbycie przeszkolenia potwierdzane jest w karcie szkolenia wstępnego, która jest przechowywana w aktach osobowych pracownika).
Pracodawca nie może dopuścić do pracy pracownika, do której nie posiada on odpowiednich wymaganych kwalifikacji oraz nie zna przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy.
• Przestrzeganie przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy przy użytkowaniu sprzętu.
• Udział pracowników w rozwiązywaniu problemów bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie użytkowania sprzętu. Pracodawca powinien konsultować z pracownikami lub ich przedstawicielami zagadnienia związane z bezpieczeństwem i higieną pracy w zakresie użytkowania sprzętu roboczego.
    Należy podkreślić, że wymagania minimalne są łagodniejsze niż wymagania zasadnicze. Mają formę ogólną wskazującą tylko na rodzaj zagrożenia. Nie podają konkretnych rozwiązań technicznych, które oczywiście zależą od zagrożeń, jakie występują na określonej maszynie i w określonym miejscu pracy.
    Przepisy również nie określają formy i rodzaju dokumentu, jakim należy poświadczać dostosowanie użytkowanej maszyny do nowych wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy, co w konsekwencji pozwala pracodawcy na dużą swobodę w podejmowaniu decyzji. Można wykorzystać listy kontrolne, opracować plany dostosowania lub stworzyć wewnętrzny dokument potwierdzający zgodność maszyny z minimalnymi wymaganiami. Nie narzuca się terminu ważności powyższego dokumentu, więc takie działania dostosowawcze mogą być jednokrotne, czyli bezterminowe, lub wielokrotne, zależne od zmian dostosowawczych, warunków pracy maszyny oraz aktualności przepisów.

Warto zapamiętać
    Doświadczenie pokazuje, że dostosowanie się do wymienionych przepisów w zakresie wymogów bezpieczeństwa i higieny pracy, jakie powinny spełniać maszyny i urządzenia techniczne, jest problemem bardzo trudnym, czasochłonnym i w dodatku kosztownym. Odkładanie tego problemu na później często doprowadza do nagłego wzrostu kosztów, jakie użytkownik maszyny musi ponieść, są one bowiem związane z poprawą warunków pracy. Reasumując, będzie musiał wydać więcej na adaptację lub modernizację maszyn czy innych urządzeń technicznych, a w bardziej drastycznych przypadkach nawet nabyć nowy sprzęt.

Podstawa prawna
• Ustawa z dnia 26 czerwca 1974r. Kodeks pracy (tj. Dz. U. z 1998r. Nr 21, poz. 94 z póżn. Zm.).
• Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002r. o systemie oceny zgodności (Dz. U. z 2004r. poz. 2087 z późn. zm.).
• Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 98/37/ WE z dnia 22 czerwca 1998 r. w sprawie zbliżenia prawa państw członkowskich, dotyczącego maszyn.
• Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 20 grudnia 2005 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla maszyn i elementów bezpieczeństwa (Dz. U. Nr 259, poz. 2170)
• Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2006/42/WE z dnia 17 maja 2006 r. w sprawie maszyn,zmieniająca dyrektywę 95/16/WE.
• Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 21 października 2008 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla maszyn (Dz. U. Nr 199, poz. 1228).
• Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/104/WE z dnia 16 września 2009 r. dotycząca minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny użytkowania sprzętu roboczego przez pracowników podczas pracy.
• Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 30 października 2002 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie użytkowania maszyn przez pracowników podczas pracy (Dz. U. Nr 191, poz. 1596, zm. Dz. U. z 2003r. Nr 178, poz. 1745).
• Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. z 2003r. Nr 169, poz. 1650 z późń. zm.).

Autor: Justyna Wróblewska, specjalista ds. BHP, Ekspert TQM Consulting

Artykuł został opublikowany w magazynie "SiMB" nr 1/2012