Krajowe geologiczne zasoby bilansowe prawie 8 tys. udokumentowanych złóż naturalnych kruszyw piaszczysto-żwirowych, wg. stanu na 31.12.2010 roku wynosiły ok. 16,8 mld Mg. Największe zasoby naturalnych kruszyw piaszczysto-żwirowych udokumentowano w województwach: dolnośląskim (2,1 mld Mg ), małopolskim (1,9 mld Mg), opolskim (1,4 mld Mg), podlaskim (1,25 mld Mg) oraz podkarpackim (1,2 mld Mg). Eksploatację naturalnych kruszyw piaszczysto-żwirowych prowadzi ok. 2000 podmiotów gospodarczych, przy czym największe ilości produkują duże przedsiębiorstwa, m.in. Olsztyńskie Kopalnie Surowców Mineralnych, Białostockie Kopalnie Surowców Mineralnych, Wielkopolskie Kopalnie Surowców Mineralnych, Krakowskie Zakłady Eksploatacji Kruszywa.
    W 2010 roku produkcja naturalnych kruszyw piaszczysto- żwirowych wynosiła 163,4 mln Mg. Największy popyt jest na kruszywo naturalne grube, występujące nierównomiernie – szczególnie w Polsce centralnej odczuwany jest jego brak. Natomiast złoża naturalnych kruszyw drobnych są rozmieszczone na obszarze Polski dość równomierne, jedynie w województwach południowych występuje ich niedobór [1].

Charakterystyka badanych producentów kruszyw
Analizę sprzedaży naturalnych kruszyw piaszczysto-żwirowych przeprowadzono na przykładzie 11 producentów (Zakładów Eksploatacji Kruszywa – ZEK), prowadzących działalność gospodarczą na terenie województwa małopolskiego. Ze względu na konieczność zachowania poufności przekazanych danych i materiałów oznaczono je symbolami: A, B, C, D, E, F, G, H, I, J, K. Analizowani producenci sprzedają następujące rodzaje kruszyw [2]:
• ZEK A, B oraz C – kruszywo drobne (0-2 mm), kruszywo grube (16-63 mm, 2-16 mm), kruszywo o uziarnieniu 0-31,5 mm;
• ZEK D – kruszywo drobne (0-0,5 mm, 0-2 mm), kruszywo grube (2-31,5 mm), kruszywo o uziarnieniu 0-31,5 mm;
• ZEK E – kruszywo drobne (0-2 mm), kruszywo grube (2-16 mm, 16-31,5 mm 16-63 mm), kruszywo o uziarnieniu 0-45 mm;
• ZEK F – kruszywo drobne (0-2 mm), kruszywo grube (2-8 mm, 2-16 mm, 16-31,5 mm), kruszywo o uziarnieniu 0-45 mm;
• ZEK G – kruszywo drobne (0-2 mm), kruszywo grube (2-8 mm, 2-16 mm, 8-16 mm, 63-200 mm, kruszywo o uziarnieniu 0-31,5 mm;
• ZEK H – kruszywo drobne (0-2 mm), kruszywo grube (2-8 mm, 2-16 mm, 8-16 mm, 16-31,5 mm), kruszywo o uziarnieniu 0-31,5 mm oraz 0-45 mm;
• ZEK I – kruszywo drobne (0-2 mm), kruszywo grube (2-8 mm, 2-16 mm, 16-63 mm), kruszywo o uziarnieniu 0-31,5 mm;
• ZEK J – kruszywo drobne (0-2 mm), kruszywo grube (2-16 mm), kruszywo o uziarnieniu 0-45 mm;
• ZEK K – kruszywo drobne (0-2 mm), kruszywo grube (2-16 mm, 16-31,5 mm, 31,5-63 mm), kruszywo o uziarnieniu 0-31,5 mm oraz 0-63 mm.
    Wymienione zakłady produkują kruszywa zgodnie z obowiązującymi normami: PN-EN 12620:2004 – kruszywa do betonu [3], PN-EN 13242:2004 – kruszywa do niezwiązanych i związanych hydraulicznie materiałów stosowanych w obiektach budowlanych i budownictwie drogowym [4]. Większość kruszyw posiada certyfikat jakości CE. Dla niektórych wyrobów stosowano drugi gatunek określany wówczas, gdy w kruszywie znajdowały się grudki iłu lub niespełniające wymogów obowiązującej normy. Na rysunku 1 przedstawiono kształtowanie się zdolności produkcyjnej oraz sprzedaży badanych zakładów eksploatacji kruszyw piaszczysto-żwirowych [2].

    Kruszywa sprzedawano według ceny hurtowej uzgadnianej indywidualnie z kupującym w ramach kontraktów oraz według ceny detalicznej stosowanej przy sprzedaży za gotówkę. Kruszywo drobne (piasek 0-2 mm) sprzedawano w cenie hurtowej od 15,00 do 30,00 zł/Mg, a w cenie detalicznej od 19,00 do 31,00 zł/Mg. Kruszywo grube (żwiry) sprzedawano w cenie hurtowej od 16,00 do 39,00 zł/Mg, w cenie detalicznej od 18,00 do 45,00 zł/Mg. Kruszywo o uziarnieniu 0-31,5 mm sprzedawano w cenie hurtowej od 11,00 do 20,00 zł/Mg, w cenie detalicznej od 11,00 do 21,00 zł/Mg. Kruszywo o uziarnieniu 0-45 mm sprzedawano w cenie hurtowej od 14,00 do 15,00 zł/Mg, w cenie detalicznej od 16,00 do 17,00 zł/Mg. Ponadto sprzedawano kruszywo bezpośrednio wydobyte ze złoża (pospółkę) w stałej, jednakowej w każdym zakładzie cenie hurtowej i detalicznej, wynoszącej 6,00 zł/Mg [2].

Tab. 1. Sprzedaż kruszyw i wskaźnik dynamiki sprzedaży ogółem analizowanych zakładów w latach 1-6 x wzrost (wartość dodatnia), spadek (wartość ujemna).

Analiza sezonowych zmian sprzedaży
    Wyprodukowane kruszywa sprzedawano przedsiębiorstwom budownictwa mieszkaniowego, drogowego, inżynieryjnego, hurtowniom materiałów budowlanych, betoniarniom, firmom brukarskim, odbiorcom indywidualnym.
    Sprzedaż kruszyw piaszczysto-żwirowych i wskaźnik dynamiki sprzedaży w badanych 6 latach podano w tablicy 1, a na rysunku 2 przedstawiono w formie histogramu kształtowanie się sprzedaży kruszyw. Sprzedaż kruszyw w ostatnim, szóstym roku, w porównaniu do pierwszego, wzrosła o 928,8 tys. Mg, tj. o 95,6%. Roczna sprzedaż kruszyw wahała się od 40,5 tys. Mg do 492,5 tys. Mg. Wskaźnik dynamiki sprzedaży w drugim roku był ujemny i wynosił 4,2 %, zaś w ostatnim, szóstym roku wzrósł do 35%.
    Zmienność sprzedaży kruszyw piaszczysto-żwirowych określono: wartością średnią E(y), odchyleniem od wartości średniej F(y), współczynnikiem zmienności A(y). Stopień zmienności sprzedaży kruszyw dla sezonu rocznego, określony współczynnikiem zmienności A(y), kształtował się na:
• małym poziomie dla zakładu: J – 17,3%, A – 21,4%, C – 26,1%, G – 30,2%, I – 31,7%, a także dla badanych zakładów ogółem 30,1%;
• średnim poziomie dla zakładu: E – 42,2%, D – 50,1%, H – 49,5%, B – 55,7%;
• wysokim poziomie dla zakładu: F – 76,2% oraz K – 90,2% (tablica 2).

    Nierównomierność sprzedaży kruszyw dla sezonu miesięcznego, określona także współczynnikiem zmienności A(y), kształtowała się na średnim poziomie tylko dla zakładu C (39 %), na wysokim poziomie dla pozostałych zakładów (od 45,8 do 64,0%), przy czym dla badanych zakładów ogółem uległa znacznej redukcji, do 29,6% (tablica 3).
    Sprzedaż naturalnych kruszyw piaszczysto-żwirowych cechuje zjawisko sezonowości, które określono krzywą trendu (rys. 3-5). W wyniku przeprowadzonej analizy sezonowości dla wszystkich badanych zakładów stwierdzono w roku kalendarzowym miesiące, w których wielkość sprzedaży przekracza średnią miesięczną E(y). Do tych miesięcy należą: maj, czerwiec, lipiec, sierpień, wrzesień, październik, natomiast w styczniu, lutym, marcu, kwietniu, listopadzie, grudniu wielkość sprzedaży jest poniżej średniego poziomu E(y), co wiąże się ze zmniejszonym zapotrzebowaniem budownictwa na ten rodzaj kruszyw.

Tab. 2 . Sprzedaż i zmienność sprzedaży kruszyw piaszczysto-żwirowych w latach 1-6 [tys. Mg].

Wnioski
    W konkluzji przeprowadzonych badań sformułowano następujące wnioski:
• Zdolność produkcyjna analizowanych zakładów eksploatacji naturalnych kruszyw piaszczysto-żwirowych wynosiła od 200 do 500 tys. Mg. Odbiorcom oferowano: kruszywo drobne (piaski), kruszywo grube (żwiry), mieszanki, pospółkę. Zakłady funkcjonowały na trudnym rynku, charakteryzującym się dużą konkurencją oraz wysokimi wymaganiami jakościowymi odbiorców.
• Roczna sprzedaż kruszyw analizowanych zakładów była bardzo silnie zróżnicowana i wynosiła od 4,7 do 317,5 Mg, a także roczna sprzedaż kruszyw na obszarze województwa małopolskiego była silnie zróżnicowana i wynosiła od 931,0 do 1900,3 tys. Mg. Wskaźnik dynamiki sprzedaży wahał się w znacznym przedziale: od -4,2 do +35,0%. Największe zapotrzebowanie było na kruszywa grube (żwiry) – ich sprzedaż wynosiła 60-65 % sprzedaży kruszyw ogółem.
• Odbiorcami kruszyw były przedsiębiorstwa budownictwa mieszkaniowego, drogowego, inżynieryjnego, hurtownie materiałów budowlanych, betoniarnie, firmy brukarskie, odbiorcy indywidualni.
• Stopień zmienności sprzedaży kruszyw przez analizowane zakłady dla sezonu rocznego był bardzo silnie zróżnicowany i wynosił od 17,3 do aż 90,2%.
• Nierównomierność miesięcznej sprzedaży kruszyw na średnim poziomie kształtowała się tylko zakładu C (39%), dla pozostałych zakładów była wysoka i wahała się od 45,8% do 64,0%.
• Cena 1 Mg kruszyw piaszczysto-żwirowych była dostosowana do sytuacji podażowo-popytowej na rynku oraz cen konkurencyjnych producentów, przy czym cena hurtowa netto wynosiła od 11 do 39 zł, natomiast cena detaliczna netto była wyższa dla niektórych kruszyw od ceny hurtowej maksymalnie do 20% i kształtowała się od 11 do 45 zł.
• Stwierdzono sezonowość sprzedaży kruszyw dla wszystkich jedenastu badanych zakładów. W miesiącach: styczeń, luty, marzec kwiecień, listopad, grudzień sprzedaż kruszyw kształtowała się poniżej poziomu średniego, natomiast w pozostałych miesiącach, od maja do października włącznie, osiągano sprzedaż powyżej poziomu średniego.
• Wyniki analizy mogą być przydatne m.in. w planowaniu zatrudnienia, remontów maszyn i urządzeń, przedsięwzięć inwestycyjnych, zadań produkcyjnych oraz wykorzystania zainstalowanego potencjału produkcyjnego w zakładach eksploatacji naturalnych kruszyw piaszczysto-żwirowych.

Tab. 3. Zmienność sprzedaży kruszyw dla sezonu miesięcznego w latach 1-6 [tys. Mg]

Literatura
1. Piotrowska A., Miśkiewicz W., Żukowski K.: Strona internetowa Państwowego Instytutu Geologicznego. Zakład Geologii Gospodarczej, www.pgi.gov.pl. 2011.
2. Placek N.: Działalność marketingowa Krakowskich Zakładów Eksploatacji Kruszywa S.A. Praca inżynierska. AGH. Wydział Górnictwa i Geoinżynierii. Kraków 2008.
3. Polska Norma: PN-EN 12620:2004 – kruszywa do betonu. PKN. Warszawa 2004
4. Polska Norma: PN-EN 13242:2004 – kruszywa do niezwiązanych i związanych hydraulicznie materiałów stosowanych w obiektach budowlanych i budownictwie drogowym. PKN. Warszawa 2004.
5. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 18 grudnia 2001 roku w sprawie kryteriów bilansowości złóż kopalin. Dz. U. Nr 153, poz. 1774. Ministerstwo Środowiska. Warszawa 2001.

Autor:  dr hab. inż. Zdzisław Gałaś, profesor nadzwyczajny, Akademia Górniczo-Hutnicza

Artykuł został opublikowany w magazynie "SiMB" nr 1/2012

Źródło fot.: www.sxc.hu