Kruszywa naturalne (żwirowo-piaskowe i łamane) są podstawową grupą eksploatowanych kopalin. W Polsce ich udział w wydobyciu kopalin stałych w ciągu 30 lat (1989-2018) zwiększył się z ok. 24 do 54%. Obecne wydobycie kruszyw wynosi około 300 mln Mg i w 2019 r prawdopodobnie przekroczy rekordową wielkość z roku 2011 – ponad 330 mln Mg. W wydobyciu i produkcji kruszyw w Polsce zdecydowaną przewagę mają kruszywa żwirowo-piaskowe, ich udział w produkcji kruszyw naturalnych ogółem stanowi 70-75%. Pozostałą część stanowią kruszywa łamane. Żwiry i piaski eksploatowane są na terenie całego kraju (we wszystkich województwach i w obszarze bałtyckim). Po 2000 r. przybyło dużo nowych, małych zakładów górniczych (żwirowni), co przyczyniło się do wzrostu rozdrobnienia produkcji kruszyw żwirowo-piaskowych. Z ponad ¾ eksploatowanych złóż wydobycie nie przekracza 40 tys. Mg/rok (koncesje starostów dla małych złóż). Powyżej 300 tys. Mg/rok eksploatowane jest w około 120 kopalniach (5% złóż eksploatowanych), a uzyskane z nich wydobycie stanowi ok. 50% łącznego wydobycia żwirów i piasków.

Stopniowe pogarszanie się jakości bazy surowcowej kruszyw naturalnych i równocześnie wzrost zapotrzebowania budownictwa na najlepsze jakościowo grube frakcje o uziarnieniu 5-8, 8-11 mm, itd., ma duży wpływ na wzrost frakcji trudno zbywalnych i niezbywalnych (odpadowych) produkowanych w kraju kruszyw. Dotyczy to szczególnie kruszyw żwirowo-piaskowych, w zasobach których systematycznie wzrasta udział frakcji drobnych (poniżej 2 mm), na które jest ograniczone zapotrzebowanie budownictwa i często traktowane są jako materiał nieużyteczny (odpadowy). Wymiernym wskaźnikiem pogarszania się jakości zasobów żwirów i piasków jest tendencja zmian średniego punktu piaskowego (procentowa zawartość frakcji drobnej 0-2 mm) w udokumentowanych zasobach. Przykładowo w 2016 r. w zasobach przemysłowych w kraju średni PP wyniósł 69,9% i co charakterystyczne w ciągu 10 lat (2007-2016) wzrósł aż o 10,4%, czyli średnioroczny wzrost PP w zasobach przemysłowych wynosi ponad 1%. Najwyższy wzrost odnotowano w regionie południowym (o 16,4%), czyli w regionie mającym pod względem jakości (uziarnienia) najlepsze złoża, następuje najszybsze ich pogorszenie(!). Z przeprowadzonych szacunkowych obliczeń wynika, że w 2016 r. możliwe było do uzyskania maksymalnie ok. 51,8 mln Mg kruszyw frakcji żwirowych i 84,6 mln Mg asortymentów piaskowych (0-2 mm), czyli szacowana łączna produkcja kruszyw żwirowo-piaskowych prawdopodobnie wyniosła ok.136,4 mln Mg, to jest ok. 78,7% rocznego wydobycia żwirów i piasków (173,2 mln Mg) wg PIG-PIB. Pozostałą część (21,3%) stanowiły straty (frakcje nieużyteczne). Praktycznie wielkość produkcji frakcji żwirowych i piaskowych jest zmienna, gdyż część wydobytej kopaliny piaskowo-żwirowej jest zużywana w postaci pospółek (mieszanki piaskowo-żwirowej) oraz piasków z domieszką żwirów. Udział tych frakcji w produkcji i zużyciu kruszyw jest zróżnicowany w zależności od jakości i wielkości zasobów oraz zmiennego zapotrzebowania budownictwa i drogownictwa. Wyższy udział w niektórych latach i województwach zużycia pospółek i piasków wynika głównie ze wzrostu zapotrzebowania budownictwa drogowego. Przykładem takiego okresu były lata 2011-2012, kiedy około 50% wydobycia żwirów i piasków zużywane było przez budownictwo drogowe w postaci tzw. piasków surowych, również obecnie (2017-2019) nastąpił wzrost zapotrzebowania na te kruszywa w związku z realizacją na stosunkowo dużą skalę inwestycji infrastrukturalnych. Prawdopodobnie ten korzystny okres utrzyma się przez najbliższe 2-3 lata.

Z podziału strefowego wydobycia i produkcji żwirów i piasków wynika, że dodatnie saldo produkcji piasków ma głównie region północny (+19,4 mln Mg), zaś region południowy (+3,2 mln Mg) bilansuje się z deficytowym regionem środkowym (-3,0 mln Mg). Brak okresowego zapotrzebowania na tego typu piaski powinien być podstawą do ich uznania jako produkt uboczny i ich selektywnego składowania na oddzielnych składowiskach. Ograniczone możliwości produkcyjne grubszych asortymentów kruszyw (żwirowych, grysowych, mieszanek, itp.) i nadprodukcja frakcji piaskowych wskazują między innymi na potrzebę zmiany w budownictwie niektórych technologii produkcji betonów i wyrobów betonowych z większym zastosowaniem technologii produkcji betonów drobnokruszywowych (piaskowych), fibrobetonów, kompozytów cementowych, polimerobetonów, itp.

Do dynamicznego rozwój budownictwa i wzrostu zapotrzebowania na materiały budowlane (cement, kruszywa itd.) w dużym stopniu przyczyniają się środki finansowe z UE. Mając na uwadze zakończenie w 2020 r. obecnej transzy finansowej UE, nasuwa się pytanie, czy wkrótce nie zagraża nam sytuacja, jaka po 2008 r. spotkała niektóre kraje unijne (Hiszpania, Portugalia, Grecja, Irlandia, Włochy), w których wydobycie i produkcja kruszyw zmniejszyła się o ponad połowę. Kraje te dotknął kryzys gospodarczy i finansowy między innymi spowodowany przeinwestowaniem w budownictwie. Wydaje się, że Polsce sytuacja taka nie zagraża, gdyż potrzeby budowlane nadal są duże zarówno w infrastrukturze transportowej, mieszkaniowej, usługowej i przemysłowej. Przykładem stabilizacji zapotrzebowania na kruszywa lub stopniowego wzrostu jest także wiele krajów unijnych w tym Niemcy, Francja, Wielka Brytania, Austria, Szwecja itd. Prawdopodobnie po roku około 2021(2022) u nas nastąpi zmniejszenie zapotrzebowania na kruszywa, nie powinno ono być jednak bardzo duże jakie ok. 10 lat temu spotkało kraje Europy Południowej.

Rozwój odkrywkowego górnictwa kopalin skalnych pomimo dużego zapotrzebowania na surowce i produkty mineralne, a również potencjalnie dużych możliwości zasobowych, wzrastającego poziomu techniczno-technologicznego i organizacyjnego, dużej poprawy jakości i wydajności produkcji napotyka na istotne trudności i ograniczenia. Wynikają one między innymi z uwarunkowań ekologicznych (środowiskowych) eksploatacji (zasoby warunkowe i konfliktowe), urbanistycznych (dużo terenów zajętych pod planowaną zabudowę), społecznych, ekonomicznych i innych. Postrzeganie eksploatacji górniczej, w tym szczególnie eksploatacji odkrywkowej, jako działalności wybitnie negatywnej, wymagającej likwidacji (co znajduje również uznanie w programach edukacyjnych), a niezauważanie i niedocenianie efektów działalności górniczej w postaci dostarczania niezbędnych surowców, a po eksploatacji tworzenia nowych często bardzo atrakcyjnych form przyrodniczych i krajobrazowych, wymaga zmian zarówno w niektórych aktach prawnych (zasoby złóż surowców mineralnych praktycznie nie są chronione), jak również w działalności informacyjnej i edukacyjnej.