Surowce strategiczne odgrywają kluczową rolę w rozwoju i utrzymaniu infrastruktury każdego kraju. W przypadku Polski, państwa o bogatej historii górniczej i przemysłowej, zrozumienie znaczenia tych surowców ma szczególną wagę. 

Zacznę od tego, że obecnie w Sejmie procedowana jest ustawa o zmianie ustawy Prawo geologiczne i górnicze (PGiG) oraz niektórych innych ustaw, która wprowadza wiele zmian, a jedna z nich dotyczy właśnie surowców strategicznych w Polsce. Zagadnienie to zostało dobrze opisane w artykule Anity Paluszkiewicz i Tomasza Pietrzyka w drugim wydaniu z 2022 r. czasopisma „Surowce i Maszyny Budowlane” pt. „Nowe rozwiązania prawne dotyczące złóż strategicznych” (zachęcam do przeczytania). Zatem nie będę szczegółowo opisywał tej kwestii, natomiast skupię się na tym, jakie surowce mogą być uznane za strategiczne i w jaki sposób może do tego dojść.

Projekt zmian do ustawy PGiG wprowadza definicję złoża strategicznego, której do tej pory nie było, a mianowicie: „Złożem strategicznym – jest złoże kopaliny, które ze względu na jego znaczenie dla gospodarki lub bezpieczeństwa kraju podlega szczególnej ochronie prawnej”.

Zatem, które złoża mogą być uznane za strategiczne? Na stronie rządowej (https://www.gov.pl/web/klimat/surowce-strategiczne-i-krytyczne-dla-polski-i-ue) w ramach opracowania Polityki Surowcowej Państwa można znaleźć listę surowców strategicznych i krytycznych dla polskiej i unijnej gospodarki. Według rządu surowce strategiczne dla polskiej gospodarki dzielą się na dwie podgrupy:
- Surowce strategiczne o podstawowym znaczeniu dla prawidłowego funkcjonowania gospodarki i zaspokojenia potrzeb bytowych społeczeństwa – to surowce, których trwała podaż musi być zapewniona, zarówno takie, których krajowa baza zasobowa jest duża i które dzięki jej wykorzystaniu są podstawą działania przemysłu, jak i ważne surowce deficytowe.
- Surowce strategiczne o podstawowym znaczeniu dla bezpieczeństwa narodowego i innowacyjnych technologii – to surowce, które nie są w sposób wystarczający (min. 90%) pozyskiwane ze źródeł krajowych lub których możliwości trwałego pozyskania z tych źródeł są ograniczone lub zagrożone, oraz inne surowce niepozyskiwane w kraju (deficytowe) niezbędne dla obronności kraju i bezpieczeństwa narodowego oraz rozwoju innowacyjnych technologii.

Są również surowce krytyczne dla polskiej gospodarki – to takie surowce strategiczne, których możliwości pozyskania zarówno ze źródeł pierwotnych, jak i wtórnych, są obarczone albo dużym ryzykiem, albo istnieją bardzo duże trudności ich pozyskania, a możliwości ich substytucji są niewielkie. To w szczególności surowce znajdujące się na liście surowców krytycznych dla Unii Europejskiej, ale także takie, które mimo występowania w dużej ilości są niemożliwe do pozyskania np. z powodu uwarunkowań planistycznych, protestów społecznych itp.

Komisja Europejska przygotowała w 2011 r. pierwszą listę surowców krytycznych dla Unii Europejskiej, kierując się europejską „Inicjatywą na rzecz surowców” z 2008. Lista surowców krytycznych dla UE jest aktualizowana co 3 lata, a ostatnia aktualizacja była w 2023 roku.

Jakie złoża są objęte własnością górniczą?
Mówi nam o tym art. 10 ust. 1 oraz 2 projektu zmian do ustawy PGiG. Konkretnie są to złoża:

•     węglowodorów,
•     węgla kamiennego,
•     metanu występującego jako kopalina towarzysząca,
•     węgla brunatnego,
•     rud metali z wyjątkiem darniowych rud żelaza,
•     metali w stanie rodzimym,
•     rud pierwiastków promieniotwórczych,
•     siarki rodzimej,
•     soli kamiennej,
•     soli potasowej,
•     soli potasowo-magnezowej,
•     gipsu i anhydrytu,
•     kamieni szlachetnych,
•     pierwiastków ziem rzadkich,
•     gazów szlachetnych,
•     wodoru,
•     wód leczniczych,
•     wód termalnych,
•     solanek.

Warto dodać w tym miejscu, że prawo własności górniczej przysługuje Skarbowi Państwa.

Kto będzie uznawał dane złoże za strategiczne?
Zgodnie z nowymi zapisami ustawy PGiG, Główny Geolog Kraju w ciągu miesiąca od zatwierdzenia dokumentacji geologicznej albo dodatku do dokumentacji geologicznej, będzie mógł wszcząć postępowanie mające na celu uznanie danego złoża (objętego własnością górniczą) za strategiczne. Oczywiście dana kopalina będzie musiała spełniać ustawowe kryteria pozwalające na uznanie jej za takowe.
O jakich kryteriach mowa?
Uznanie złoża kopaliny za złoże strategiczne następuje, jeżeli ze względu na stan zagospodarowania terenu istnieje dostęp do złoża oraz: 
1) złoże kopaliny ma podstawowe znaczenie dla gospodarki kraju lub dla interesu surowcowego państwa,
2) złoże kopaliny ma ponadprzeciętną dla danej kopaliny wielkość zasobów, 
3) kopalina znajdująca się w złożu odznacza się unikalnymi parametrami.

A co z pozostałymi kopalinami? 
Złoża kopalin, które nie zostały wymienione powyżej, są objęte tzw. prawem własności nieruchomości gruntowej. Zgodnie z nowymi zapisami ustawy PGiG, jeśli dane złoże kopaliny, objęte prawem własności nieruchomości gruntowej, spełnia kryteria wymienione powyżej, minister właściwy do spraw środowiska (Główny Geolog Kraju) może z urzędu wszcząć postępowanie w celu uznania takiego złoża albo jego części za złoże strategiczne.

Tak więc, jak widać, Główny Geolog Kraju będzie miał dość duże możliwości jeżeli chodzi o decydowanie o uznaniu danego złoża za strategiczne. Idą za tym również konkretne konsekwencje, zwłaszcza dla samorządów lokalnych (i nie tylko), związane z późniejszym dysponowaniem daną nieruchomością gruntową.

 

Artykuł pierwotnie ukazał się w magazynie Kierunek Surowce 2/2023. Autorem jest Piotr Krzemiński - niezależny ekspert, autor bloga egornik.pl