Pomimo bezwzględnego zakazu wydobywania kopaliny inaczej niż poprzez koncesjonowaną działalność gospodarczą, który obowiązywał do końca 2011 roku, prowadzone przez Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy badania w latach 2002-2015 wykazały, że wydobywanie kopalin bez koncesji jest zjawiskiem powszechnym na obszarze całej Polski. Dotyczy to głównie kruszyw naturalnych piaskowo-żwirowych. Próby liberalizacji przepisów Prawa geologicznego i górniczego – ustawa z dnia 9 czerwca 2011 roku (Dz.U. 2011 nr 163 poz. 981 ze zm.), które od 2012 roku pozwalają właścicielowi działki na wydobycie piasku i żwiru w ilości 10 m3/rok na własne potrzeby, nie sprzyjają likwidacji tego procederu.

RYS. 1 Punkty niekoncesjonowanej eksploatacji zinwentaryzowane w latach 2008-2015 w ramach MGśP II

Mapa Geośrodowiskowa Polski
W ramach realizowanego przez PIG-PIB tematu Mapa Geośrodowiskowa Polski w skali 1:50 000 wykonana została w latach 2008-2015 inwentaryzacja miejsc nielegalnej eksploatacji kopalin na terenie Polski. Rejestrowano duże wyrobiska i kamieniołomy (o powierzchni powyżej 1 ara, z wyraźnymi śladami świeżej eksploatacji). Wszystkie punkty niekoncesjonowanej eksploatacji zostały zweryfi kowane w terenie: wykonywano pomiar współrzędnych
punktu centralnego wyrobiska, opis serii surowcowej i dokumentację fotografi czną. Aktualnie w bazie znajdują się dane o ponad 3600 punktach niekoncesjonowanej eksploatacji. Baza ta zawiera szczegółowe dane atrybutowe wraz z dokumentacją fotografi czną i jest dostępna dla osób zainteresowanych na portalu mapowym http://emgsp.pgi.gov.pl/emgsp oraz w serwisie raportowym http://emgsp.pgi.gov.pl/raporty.

Pod pretekstem wydobycia na własne potrzeby eksploatuje się większą ilość kopaliny. W konsekwencji prowadzi to do nasilenia się zjawiska nielegalnej eksploatacji i w znaczący sposób wpływa na degradację środowiska

Kto wydobywa nielegalnie

Niekoncesjonowana eksploatacja kopalin pospolitych jest istotnym problemem gospodarczym, środowiskowym oraz społecznym na obszarze całego kraju. Zanotowany w ostatnich latach wzrost cen surowców skalnych oraz zwiększone zapotrzebowanie na kruszywa piaskowo-żwirowe sprawiły, że ilość miejsc, w których pozyskuje się tę kopalinę bez odpowiednich zezwoleń i opłat z roku na rok wzrasta. Przypadki nielegalnej eksploatacji kopalin wiążą się z rozwojem infrastruktury na danym terenie. Dotyczy to głównie inwestycji wymagających dużych ilości mas ziemnych, np. budowy lub rozbudowy dróg o znaczeniu krajowym, regionalnym i lokalnym, wielkogabarytowych obiektów, jak również budowli użyteczności publicznej. Najczęściej nielegalne wydobycie kopalin okruchowych odbywa się pod pozorem budowy stawów hodowlanych, basenów, domów jednorodzinnych, niwelacji terenu, regulacji rzek itp. (Olejniczak, Bańkowska-Zajączkowska 2007, Olejniczak, Krasuska 2011). Do grupy nielegalnie eksploatującej kopaliny zaliczyć można zarówno zarejestrowanych podatników nie w pełni deklarujących swoje dochody, jak i osoby/
podmioty niezidentyfikowane, niezarejestrowane, działające poza systemem podatkowym. Są to zarówno
osoby fi zyczne, podmioty gospodarcze, ale również urzędy gmin lub fi rmy działające w ich imieniu.
Dochody z tytułu niekoncesjonowanej eksploatacji osiągane przez nieuczciwie działające podmioty gospodarcze czy osoby fi zyczne nie mają pokrycia w ujawnionych źródłach przychodów. Zjawisko to
wpływa również w negatywny sposób na konkurencyjność gospodarki, stawiając podmioty nielegalnie
eksploatujące w uprzywilejowanej sytuacji w stosunku do fi rm działających legalnie (Olejniczak 2011).
Z tytułu nielegalnej eksploatacji kopalin największe straty odczuwane są w sektorze małych przedsiębiorstw górniczych, których roczne wydobycie nie przekracza 10 tys. t (Sprawozdanie … 2013).

Gdzie najczęściej?

Miejsca niekoncesjonowanej eksploatacji kopalin (głównie kruszyw piaskowo-żwirowych) są od lat 90. XX wieku lokalizowane na mapach geośrodowiskowych wykonywanych w skali 1:50 000 w PIG-PIB. Początkowo była to Mapa Geologiczno-Gospodarcza Polski (MGGP), później Mapa Geośrodowiskowa Polski pierwszej i obecnie realizowanej – drugiej edycji (MGśP i MGśP II).

W MGśP (2008-2015) przedmiotem zainteresowania były miejsca, w których prowadzono wydobycie kopaliny poza złożem (wyraźne, świeże ślady eksploatacji) na powierzchni co najmniej 1 ara i minimalnej długości odsłonięcia w wyrobisku stokowym 10 m (Sikorska-Maykowska i in., 2008). Prace prowadzone były w dwóch etapach. W I etapie (2008-2011) weryfikacją objęte zostały województwa: dolnośląskie, opolskie, śląskie, małopolskie, podkarpackie, lubuskie, wielkopolskie, łódzkie, świętokrzyskie, kujawsko-pomorskie, w II etapie (2013-2015) województwa: zachodnio-pomorskie, pomorskie, warmińsko-mazurskie, podlaskie, mazowieckie i lubelskie. Wyniki prac zostały przedstawione na rys. 1.

Podczas realizacji tematu materiałem źródłowym o miejscach nielegalnego pozyskiwania kopalin były dane z poprzedniej edycji mapy, wywiady z pracownikami administracji geologicznej oraz analiza zdjęć satelitarnych. Zebrane informacje podlegały weryfi kacji w terenie i w przypadku potwierdzenia eksploatacji kopalin bez wymaganego zezwolenia, wykonywany został pomiar współrzędnych punktu centralnego wyrobiska, dokumentacja fotografi czna i krótki opis parametrów geologiczno-górniczych i jakościowych serii surowcowej oraz występujących w wyrobisku odpadów. Wszystkie te dane zgromadzone są w bazie ciągłej GIS i udostępnione na portalu Mapy Geośrodowiskowej Polski (emgsp.pgi.gov.pl/emgsp) poprzez usługę wms o nazwie „Warstwa Normatywna Kopaliny” (http://emgsp.pgi.gov.pl/Warstwa_Normatywna_Kopaliny/request.aspx). Dostęp do szczegółowych danych opisowych oraz dokumentacji fotograficznej zarejestrowanych punktów umożliwia aplikacja „Raporty”, ze strony http://emgsp.pgi.gov.pl/raporty/. Każdy
zawiera mapkę poglądową z lokalizacją punktu na ortofotomapie oraz podstawowe informacje: położenie
administracyjne, rodzaj serii surowcowej, jej miąższość i grubość nadkładu oraz dokumentację fotografi czną
wyrobiska.

Skutki nielegalnej eksploatacji

O tym, jak ważnym problemem dla kraju jest nielegalna eksploatacja, świadczy jej negatywny wpływ na środowisko, który prowadzi do:

• strat w bilansie zasobów naturalnych kraju,
• niekontrolowanego użytkowania i degradacji gruntów,
• nieodwracalnych przekształceń środowiskowych na skutek nieprowadzenia prac rekultywacyjnych,
• stwarzania zagrożeń powodziowych w przypadku naruszenia fi larów ochronnych dla rzek,
• tworzenia warunków do nielegalnego składowania odpadów,
• powstania potencjalnego zagrożenia dla osób wykonujących prace związane z poborem kopaliny oraz osób postronnych, w związku z częstym pomijaniem zasad bhp przy tych robotach,
• zmniejszania przychodów Skarbu Państwa oraz powstanie tzw. „szarej” strefy zatrudnienia.

W ustawie z dnia 9 czerwca 2011 r. – Pg.g. (Dz.U. nr 163 poz. 981 ze zm.) podjęto próby nadzoru i ograniczenia niekontrolowanego pozyskiwania kopalin pospolitych poprzez wprowadzenie zapisu o prawie do wydobywania niektórych kopalin na własne potrzeby przez właścicieli nieruchomości (m.in. Jezierski 2008a, 2008b, Uzasadnienie …, 2008). Już sam projekt tej ustawy był szeroko dyskutowany i spotkał się z krytyką w środowisku geologów, pracowników administracji geologicznej, przedsiębiorców i ekologów (Szamałek 2008, „Karta rozbieżności ... 2008).

Pod pretekstem wydobycia na własne potrzeby eksploatuje się większą ilość kopaliny. W konsekwencji prowadzi to do nasilenia zjawiska nielegalnej eksploatacji (potwierdzone w czasie inwentaryzacji punktów
niekoncesjonowanej eksploatacji kopalin w ramach MGśP II w latach 2013-2015) i w znaczący sposób wpływa na degradację środowiska. Eksploatujący na własne potrzeby nie ponosi kosztów likwidacji i rekultywacji wyrobisk poeksploatacyjnych, które z czasem, jak wykazała praktyka, przekształcają się w „dzikie” składowiska odpadów. Liberalizacja przepisów wpłynęła również niekorzystnie na sytuację finansową i rozwój małych, często rodzinnych przedsiębiorstw górniczych, wydobywających kopaliny z niewielkich złóż o powierzchni do 2 ha, które w wyniku nieuczciwej konkurencji tracą rynek zbytu. Wprowadzona do obrotu gospodarczego kopalina wydobyta na tzw. potrzeby własne jest konkurencyjna cenowo, ponieważ nie jest obciążona ustawowymi opłatami i podatkami. Tej sytuacji nie zmienił przepis o opłatach za nielegalną eksploatację, które przechodzą na rzecz gmin.

Najnowsza ustawa o zmianie ustawy Prawo geologiczne i górnicze oraz niektórych innych z dn. 11 lipca
2014 r. (Dz.U. 2014 poz. 1133) nie zniosła przepisu pozwalającego właścicielom nieruchomości na wydobycie kruszywa piaskowo-żwirowego w ilości 10 m3/rok na własne potrzeby.

 

Przeciwdziałanie nielegalnej eksploatacji kopalin powinno odbywać się równocześnie na kilku płaszczyznach:
prawodawstwa, polityki gospodarczej i społecznej państwa oraz działań służb wyspecjalizowanych do zwalczania tego niekorzystnego zjawiska. Podejmowane działania muszą być skierowane na ograniczenie zasięgu i wielkości nielegalnego wydobycia, a przede wszystkim powinny być skoncentrowane na działaniu profi laktycznym, tj. zapobieganiu rozpowszechniania się zjawiska niekoncesjonowanej eksploatacji, na kolejne grupy podmiotów lub obszary gospodarki. Niemałe znaczenie ma także edukacja społeczeństwa poprzez uświadamianie faktu, że poszkodowanymi w wyniku nielegalnej eksploatacji jest nie tylko państwo, ale także obywatele, a szczególnie przedsiębiorcy działający zgodnie z przepisami prawa Pg.g. oraz ustawy o swobodzie działalności gospodarczej.

Przedstawione w artykule problemy z nielegalną eksploatacją są złożone i niełatwe do rozwiązania w prosty sposób. Wydaje się, że ze względu na powszechność tego zjawiska przy jednoczesnym braku możliwości odpowiednich działań administracji geologicznej na poziomie powiatów, należy szukać rozwiązań wykorzystujących cyfrowe zdjęcia lotnicze do lokalizacji takiej działalności. Możliwość taką daje projekt ISOK, w ramach którego tworzona jest dla całego obszaru lądowego Polski wysokorozdzielcza cyfrowa ortofotomapa. Jej analiza pozwala na dokładną lokalizację wyrobiska i określenie postępu prowadzonych prac wydobywczych. Jest to z pewnością zadanie, które powinno być przedmiotem zainteresowania państwowej służby geologicznej.

 

Źródło fot.: 123rf.com