Zakres i skala prowadzonych rekultywacji odpowiada pozycji górnictwa odkrywkowego w polskiej gospodarce. Wiąże się to z ponad pięcioma tysiącami czynnych kopalń pracujących na powierzchni ponad 26 000 ha, które łącznie wydobywają niemal 330 mln ton różnych kopalin i ponad 250 mln m³ skał nadkładowych w skali roku. Jak widać, jest to znaczący udział, który – zgodnie z prognozami dla branży górnictwa odkrywkowego – jeszcze się zwiększy. Przewiduje się, że w roku 2015 maksymalna produkcja kruszyw łamanych może osiągnąć nawet 350 mln ton rocznie, natomiast produkcja energii elektrycznej może zwiększyć się dwukrotnie na przestrzeni najbliższych 30 lat. Stan taki implikuje konieczność zajmowania nowych terenów pod działalność górniczą i ich późniejszej rekultywacji.

Rekultywacja na poziomie europejskim
      Działalność górnicza była i jest niestety często negatywnie postrzegana przez społeczeństwo. Na taki osąd miały wpływ poprzednie dekady, w których nie zawsze  poświęcano wiele uwagi zagadnieniom rekultywacji i ochrony środowiska. Zaniechania z poprzednich okresów są jednak systematycznie likwidowane. Na początku XXI wieku można spotkać tylko nieliczne negatywne przykłady zaniedbań z poprzednich dekad.
      Obecnie górnicy w polskich kopalniach odkrywkowych systematycznie i zgodnie z kanonami sztuki górniczej dokonują rekultywacji i zagospodarowania terenów „odzyskiwanych” w miarę przesuwania się frontów eksploatacyjnych. Wykonywane prace są prowadzone na wysokim poziomie europejskim, zapewniającym wykorzystanie terenów do produkcji rolnej, leśnej lub też innej działalności, w tym rekreacyjnej. Dokonania w zakresie rekultywacji terenów pogórniczych nie są jednak popularyzowane i znane szerzej społeczeństwu. Brak jest świadomości, że polskie górnictwo odkrywkowe bardzo konsekwentnie realizuje ideę twórcy sozologii, profesora i rektora Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie Walerego Goetla – „Co człowiek zniszczył, człowiek musi naprawić”.
     By wypełnić tę lukę autor niniejszego artykułu przygotował niedawno obszerną monografię „Rekultywacja terenów pogórniczych w polskich kopalniach odkrywkowych”, przedstawiającą osiągnięcia polskiego górnictwa odkrywkowego w zakresie rekultywacji i zagospodarowania terenów pogórniczych. Cykl artykułów publikowanych w „Surowcach i Maszynach Budowlanych” będzie poświęcony zagadnieniom szerzej opisanych w omawianej monografii.
    W części 1 przedstawione zostaną wybrane przykłady zagospodarowania nieczynnych wyrobisk kopalń odkrywkowych w Kielcach i Krakowie.

 Kamieniołom na Kadzielni w Kielcach

      Kadzielnia (295 m n.p.m.) wchodzi w skład położonego w południowej i zachodniej części Kielc wapiennego Pasma Kadzielniańskiego. Najwyższe wzniesienie zwane Skałką Geologów jest reliktem dawnej Góry Kadzielnia. Ze szczytu Skałki rozciąga się piękny widok na Karczówkę, Pasmo Zgórskie i Posłowickie oraz masyw góry Telegraf. 

Fot. 1. Rezerwat Przyrody „Kadzielnia” po dawnym kamieniołomie „Kadzielnia” w Kielcach.

      Według legend na Kadzielni znajdowało się miejsce pogańskiego kultu z ołtarzem służącym do składania ofiar. Trudno o dowody na potwierdzenie tej tezy. Wiadomo tylko o fakcie, że jeszcze w XVI w. wzgórzem opiekował się kościelny kieleckiej kolegiaty, który za zadanie miał m.in. „odpędzanie” pogańskich mocy.
      Sięgając do historii dowiadujemy się, że kamieniołom na Kadzielni funkcjonujący od XVII w. dostarczał surowca m.in. do wypalania wapna. Około 1770 r. powstał pierwszy piec do wypalania wapna, zbudowany z inicjatywy  biskupa Kajetana Sołtyka.

Wydobycie surowca skalnego stało się przyczyną powstania głębokiego wyrobiska, na najniższym poziomie zalewanego wodami podziemnymi. Dziś Kadzielnia, jako efekt trwającej 200 lat działalności górniczej, jest terenem niezwykle atrakcyjnym pod względem naukowym, dydaktycznym i krajobrazowym.

     W 1962 roku w części kamieniołomu obejmującej reliktowy ostaniec skalny nazywany Skałką Geologów (o powierzchni 0,6 ha) powstał ścisły rezerwat przyrody nieożywionej. Wzgórze zbudowane jest głównie zgórnodewońskiego wapienia skalistego związanego z dawną płycizną węglanową i zawierającego szczątki fauny morskiej (stromatoporoidy, gąbki, koralowce, ramienionogi, mszywioły). Poza stanowiskiem paleontologicznym, ważnym aspektem geologii rezerwatu są również zjawiska krasowe, przejawiające się w występowaniu różnorodnych form krasu powierzchniowego (zagłębienia, żłobki i kawerny krasowe) i wgłębnego (jaskinie, leje i kominy krasowe).

Fot. 2a,2b,2c  Rezerwat Przyrody „Kadzielnia” po dawnym kamieniołomie „Kadzielnia” w Kielcach.

Wapienne podłoże rezerwatu Kadzielnia jest także stanowiskiem występowania wielu rzadkich i chronionych gatunków roślinności wapnolubnej, natomiast w jaskiniach występują cenne gatunki nietoperzy i pająków. U stóp ściany skalnej powstał park rekreacyjny z oddanym w 1971 r. do użytku amfiteatrem. Od tego czasu jest miejscem wielu koncertów i imprez dla kielczan, i gości.

 Wyrobiska po dawnych kamieniołomach w Krakowie
      Eksploatacja odkrywkowa kopalin prowadzona w granicach administracyjnych Krakowa rozwinęła się mocno w poprzednim stuleciu. W niektórych złożach  wydobycie kruszyw naturalnych prowadzone jest nadal. Cechą charakterystyczną eksploatacji kruszyw naturalnych są znaczące przeobrażenia w krajobrazie, gdyż kopalnie zajmują duże obszary, a ponadto w wielu przypadkach eksploatacja prowadzona jest spod lustra wody, ponieważ  następuje naturalne wypełnienie wodą wyrobiska podczas wydobywania kopaliny. Skutkiem są pozostałości w postaci zawodnionych wyrobisk, które niejednokrotnie wykorzystują amatorzy sportów wodnych [Król Korczak 2007]. Prawidłowe zagospodarowanie i zaadaptowanie terenów po eksploatacji kruszyw naturalnych w aglomeracji krakowskiej determinuje podjęcie inicjatyw i przedsięwzięć dostosowujących je do potrzeb i wymogów rekreacyjnych. Oczywiście działania takie budzą zainteresowanie przede wszystkim wtedy, gdy dla terenów zagospodarowanych ustali się w planie ich zagospodarowania również działalność komercyjną (kąpieliska, boiska i tereny sportowo-rekreacyjne itp.). Na przykładzie aglomeracji krakowskiej można wykazać, że wyrobiska i tereny poeksploatacyjne kruszyw naturalnych nie są złem koniecznym, bowiem odpowiednio zrekultywowane i zagospodarowane mogą stać się wartościowymi obiektami, na które społeczeństwo wcześniej czy później musiałoby się zdobyć, zajmując pod ich budowę tereny niezniszczone.

Rys. 1. Zbiorniki naturalne w obrębie Krakowa [Król Korczak 2004]

        W aglomeracji krakowskiej do terenów raczej turystycznie nieatrakcyjnych ze względu na ich pozostawienie bez rekultywacji (jednak często odwiedzanych przez mieszkańców), należą odkrywki po eksploatacji kopalin  takich jak piasek, żwir czy glina. Zlokalizowane są najczęściej na terenach płaskich, a po zakończeniu eksploatacji stanowią zbiorniki wodne, zalewiska itp. Tego typu wyrobiska z racji swojego zawodnienia mogą być rekultywowane w kierunku wodno-rekreacyjnym, turystycznym, lub wykorzystywane dla celów ekologicznych. W pobliżu tak dużej aglomeracji, jaką jest Kraków, odczuwa się brak zbiorników wodnych, które stosunkowo małym kosztem mogłyby być przystosowane jako kąpieliska, miejsca uprawiania sportów wodnych czy wędkarstwa. Do większych zbiorników w okolicach miasta należą: Kryspinów, Przylasek Rusiecki oraz Bagry, a także kilka innych, np. Zakrzówek (zbiornik wodny Zakrzówek powstał w wyrobisku po eksploatacji złoża wapieni) czy Brzegi (złoże w trakcie eksploatacji), z reguły użytkowane „na dziko”, bez zapewnienia odpowiedniego zaplecza rekreacyjnego, sanitarnego czy gastronomicznego. Z tego powodu  bardzo ważną sprawą jest odpowiednie użytkowanie i zagospodarowanie wszystkich tego typu obiektów.

 Kryspinów
      Kryspinów to pozostałość po kopalni wydobywającej piasek budowlany i jedno z najbardziej znanych i najlepiej przygotowanych kąpielisk Krakowa.

Zalew ten nazywany jest często tzw. krakowskim Balatonem. Zalew co roku staje się miejscem docelowym nie tylko mieszkańców miasta, ale również sąsiadujących miejscowości.

To idealny teren dla poszukujących ucieczki od rozgrzanych, miejskich budynków. Zbiornik wodny odznacza się małą głębokością (8-9 m), słabą przezroczystością wody – na głębokości 6-8 m zapadają zupełne ciemności, a widoczność znacznie spada.

 

Do głębokości 6 m występuje roślinność, głównie wywłócznik i moczarka kanadyjska [Król Korczak 2004].

Fot. 3a,3b,3c  Wyrobisko rekreacyjne po byłym zakładzie górniczym piasku budowlanego w Kryspinowie k. Krakowa

 

Dalsze przykłady rekultywacji zostaną przedstawione w dalszej części artykułu.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Autor: dr hab. inż. Zbigniew Kasztelewicz, prof.nadzw. AGH

Artykuł został opublikowany w magazynie „Surowce i Maszyny Budowlane" nr 6/2010

źródło fot.: Z. Kasztelewicz, Geopark - Kielce, Król Korczak