Odchodząca do historii Europa to niszczyciel przyrody, a Europa współczesna to lider nowoczesnego podejścia do zarządzania środowiskowego. Jeszcze niedawno obok ceny podstawową pożądaną cechą większości produktów, pozwalającą na zdobycie nowych klientów, była jakość. Dzisiaj, aby być konkurencyjnym takie podejście już nie wystarczy – konieczne jest rozwijanie działań ekologicznych. Przykładem mogą być systemy zarządzania środowiskowego oparte na normie ISO 140001 lub Rozporządzeniu Unii Europejskiej (UE) zwane EMAS [1, 2, 3].

O EMAS
       EMAS to akronim słów: Eco-Management and Audit Scheme (system ekozarządzania i ekoaudytu). System ten został określony po raz pierwszy Rozporządzeniem Rady Europy nr 1836/93, przyjętym 29 czerwca i opublikowanym 13 lipca 1993 r. W 2001 roku (19 marca) UE znowelizowała to rozporządzenie wprowadzając tzw. EMAS II. W odróżnieniu od przyjętego wcześniej rozporządzenia, EMAS II pozwał zarejestrować się dowolnym organizacjom z terenu UE, niezależnie od prowadzonej przez nie działalności. [4] Kolejna nowelizacja systemu EMAS miała miejsce w 2009 roku. 22 grudnia w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej (L 342/1, Tom 52) opublikowano Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE)  nr 1221/2009 z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie dobrowolnego udziału organizacji w systemie ekozarządzania i audytu we Wspólnocie (EMAS), uchylające rozporządzenie (WE) nr 761/2001 oraz decyzje Komisji 2001/681/WE i 2006/193/WE (tzw. Rozporządzenie EMAS III). Rozporządzenie weszło w życie w 20 dni od daty opublikowania, a więc 11 stycznia 2010 r. Rozporządzenie EMAS III składa obecnie się z 52 artykułów zgrupowanych w 9 rozdziałach i 8 załączników. W odróżnieniu od innych standardowych systemów zarządzania, załączniki stanowią integralną część rozporządzenia zawierając wymagania, które muszą być spełnione. Wspomniane załączniki to: ZAŁĄCZNIK I – Przegląd środowiskowy; ZAŁĄCZNIK II – Wymogi dotyczące systemu zarządzania środowiskowego oraz dodatkowe zagadnienia, które organizacje wdrażające EMAS mają uwzględnić; ZAŁĄCZNIK III – Wewnętrzny audyt środowiskowy; ZAŁĄCZNIK IV – Sprawozdawczość w zakresie środowiska; ZAŁĄCZNIK V – Logo EMAS; ZAŁĄCZNIK VI – Informacje wymagane do rejestracji (informacje, które mają być podane w stosownych przypadkach); ZAŁĄCZNIK VII – Oświadczenie weryfikatora środowiskowego w sprawie czynności weryfikacyjnych i walidacyjnych; ZAŁĄCZNIK VIII – Tabela korelacji.

        Wdrażając EMAS, organizacje chcą być postrzegane jako te wybitne, podejmujące działania w kierunku zarządzania środowiskowego nastawionego na minimalizacje negatywnego oddziaływania na otoczenie. W ten sposób do społeczeństwa, szczególnie lokalnego, dociera klarowne i pozytywne przesłanie, że organizacja czuje się odpowiedzialna i traktuje sprawy związane z ochroną środowiska poważnie. Należy zdawać sobie sprawę, że osiągnięcie tak wysoko postawionego progu wymaga ciągłego i pełnego zaangażowania. Przed rozpoczęciem prac wdrożeniowych konieczne jest też poznanie metodyki wdrażania, gdyż tylko metodyczne wprowadzenie systemu może przynieść w przyszłości korzyści. Podobnie jak w przypadku innych standaryzowanych systemów zarządzania, tak też
i w przypadku EMAS nie ma uniwersalnej procedury implementacji. Proces ten zależy od wielkości organizacji (ilości pracowników), jej działalności, lokalizacji, a także od prezentowanego poziomu kultury zarządzania.
        Zanim organizacja rozpocznie wdrażanie systemu środowiskowego powinna zadać sobie pytanie o aktualny sposób zarządzania środowiskowego. Jest to warunek wdrożenia z powodzeniem sytemu EMAS. Łatwo zauważyć, że w przedstawianych w literaturze przedmiotu metodykach wdrażania, przegląd środowiskowy będący
taką analizą stanu aktualnego stanowi ważny, pierwszy etap wprowadzania sytemu środowiskowego. Celowym wydaje się przeanalizowanie wymagań w zakresie przeglądu środowiskowego w systemach EMAS. Umiejętne jego przeprowadzenie może być fundamentem wszelkich korzyści, jakie osiągnie organizacja z wdrożenia tego systemu.

 Przegląd środowiskowy
       Przegląd środowiskowy jest kluczowym elementem determinującym wdrożenie systemu EMAS. Głównym W literaturze przedmiotu najczęściej przytacza się następujące etapy wdrażania i rejestrowania w systemie EMAS:
1) Przeprowadzić przegląd środowiskowy.
2) Wdrożyć system zarządzania środowiskowego (SZŚ).
3) Przeprowadzić wewnętrzny/e audyt/y środowiskowy/e.
4) Opracować deklarację środowiskową zawierającą.
5) Poddać się weryfikacji przez niezależnego weryfikatora.
6) Złożyć wniosek o rejestrację do właściwej terytorialnie jednostki
rejestrującej. [4]

Etapy wdrażania systemu celem przeglądu jest identyfikacja słabych i mocnych stron
organizacji w zakresie ochrony środowiska. Umożliwi to odpowiednie zaplanowanie i wdrożenie właściwych rozwiązań systemowych przy budowie systemu. Dodatkowo pozwoli na poprawne zbudowanie harmonogramu wdrażania systemu. Przegląd powinien obejmować:
• wymagania legislacyjne, regulacyjne i inne, do których musi stosować się organizacja w zakresie środowiska,
• identyfikację wszystkich aspektów środowiskowych (bezpośrednich i pośrednich) o istotnym wpływie na środowisko,
• opis istotności wpływu środowiskowego,
• badanie funkcjonowania procedur i działań systemu,
• ocenę efektu badania wcześniejszych incydentów (awarie, wycieki).
Przegląd powinien przede wszystkim wykazać czy organizacja jest w stanie kontrolować wszystkie aspekty środowiskowe, które prowadzą do znaczących, bezpośrednich wpływów na środowisko. W dalszej części przedstawiono zwartą analizę przedstawionych w Rozporządzeniu wymagań.
Według Rozporządzenia EMAS przegląd środowiskowy obejmuje następujące obszary (5):

1) Wymagania legislacyjne, regulacyjne i inne, do których musi stosować się organizacja w zakresie środowiska.
Oprócz ustanowienia wykazu zidentyfikowanych i mających zastosowanie wymagań prawnych organizacja powinna wykazać również, w jaki sposób udowodni spełnienie tych wymagań. Należy pamiętać, że źródłem wymagań prawnych i innych mogą być przepisy krajowe, lokalne, decyzje administracyjne indywidualne oraz dalsze wymagania (umowy, normy itp.). Organizacja powinna ustanowić, wdrożyć i utrzymywać procedurę identyfikacji i dostępu do wymagań prawnych i innych, do których organizacja zobowiązała się odpowiednio do jej aspektów środowiskowych.

 2) Identyfikacja wszystkich bezpośrednich i pośrednich aspektów środowiskowych.
      To bardzo istotne wymaganie w systemach EMAS. Należy zidentyfikować wszystkie aspekty środowiskowe  w organizacji. Często popełnianym błędem jest identyfikowanie tylko najważniejszych, według oceniającego, aspektów środowiskowych. Nie jest to właściwe postępowanie, gdyż najpierw należy zidentyfikować wszystkie aspekty środowiskowe a dopiero później dokonać proceduralnej ich oceny, celem wyłonienia tych najważniejszych aspektów, które nazywa się aspektami znaczącymi. To one mają aktualnie znaczący wpływ na środowisko. O ile to możliwe należy określić je jakościowo i/lub ilościowo. Aby działanie to miało wymierny efekt, trzeba opracować rejestr aspektów znaczących. [5] Organizacje muszą być w stanie wykazać, że dokonały identyfikacji znaczących aspektów środowiskowych związanych ze swoimi procedurami oraz że związany z nimi znaczący wpływ na środowisko został uwzględniony w systemie zarządzania środowiskowego.
      Organizacja powinna dołożyć starań, aby zapewnić przestrzeganie polityki środowiskowej realizowanej przez organizację przez dostawców oraz podmioty działające w imieniu organizacji w ramach ich działań podejmowanych na podstawie umów. W przypadku tych pośrednich aspektów środowiskowych organizacja powinna dokonać analizy, jak duże oddziaływanie może mieć na te aspekty. Należy również przeanalizować, jakie środki może podjąć organizacja wdrażająca EMAS w celu zmniejszenia negatywnego wpływu na środowisko.
       W identyfikacji aspektów środowiskowych należy brać pod uwagę takie elementy, jak: wyniki wstępnego przeglądu środowiskowego, procesy prowadzone na wydziałach, raporty z awarii, wyniki oddziaływań na środowisko, incydenty z przeszłości oraz przeglądy  czące bezpieczeństwa i higieny pracy. [1, 2, 6] Wszystkie te aspekty powinny być poddane ocenie, na podstawie której zidentyfikowane są aspekty znaczące.

3) Opis kryteriów oceny znaczenia wpływu na środowisko.
      Organizacja powinna zdefiniować kryteria oceny aspektów środowiskowych swoich działań, produktów i usług w celu ustalenia, które z nich mają znaczący wpływ na środowisko. Ocenie podlegają wszystkie zidentyfikowane aspekty środowiskowe. Wynikiem oceny jest lista aspektów ułożonych pod względem ważności. Te, które w ocenie uznano za najważniejsze (kilka) będą następnie włączone w postaci celów do aktualnie realizowanej polityki środowiskowej. Wyznaczy się w ten sposób kierunek działania środowiskowego w organizacji. Kryteria opracowane przez organizację do oceny aspektów powinny być możliwe do niezależnego sprawdzenia oraz publicznie dostępne.
       Ustanawiając kryteria oceny znaczenia swoich aspektów środowiskowych, organizacja może uwzględnić między innymi informacje o stanie środowiska w celu określenia czynności, produktów i usług organizacji, które mogą wpływać na środowisko, posiadane przez organizację dane dotyczące ryzyka związanego z nakładami materiałów i energii, zrzutami, odpadami i emisjami oraz opinie zainteresowanych stron. Do kryteriów tych warto również zaliczyć działania organizacji w dziedzinie środowiska, działalność związaną z zamówieniami publicznymi oraz projektowanie, rozwój, wytwarzanie, dystrybucję, obsługę techniczną, użycie, ponowne użycie, recykling i usu wanie produktów wytwarzanych przez organizację. Warto również pamiętać o tych działaniach organizacji, które są źródłem znaczących kosztów i korzyści dla środowiska.

        Dokonując oceny znaczenia wpływu na środowisko, wynikającego z działalności organizacji, bierze ona pod uwagę nie tylko normalne warunki działalności, ale także warunki istniejące podczas rozruchu i zamykania działalności oraz wa runki nadzwyczajne, które można w rozsądny sposób przewidzieć. Uwzględnia się działalność prowadzoną w prze szłości, aktualną i planowaną. [6]
       Do podstawowych kryteriów niezbędnych przy przeprowadzaniu oceny aspektów należy zaliczyć [4]:
• skalę wpływu danego elementu działań organizacji na środowisko,
• dotkliwość jego oddziaływania,
• prawdopodobieństwo wystąpienia,
• czas trwania wpływu na środowisko,
• możliwe oddziaływanie przepisów prawa.
Ponadto należy wziąć pod uwagę trudności związane z czynnościami mającymi na celu dokonanie zmian wpływu, kwestie dotyczące zainteresowanych stron oraz oddziaływanie na społeczny odbiór organizacji.

4) Analiza wszystkich istniejących praktyk i procedur zarządzania środowiskowego.
      Organizacja powinna dokonać oceny wszystkich istniejących w jednostce organizacyjnej praktyk i procedur  zarządzania ochroną środowiska oraz innych istniejących procedur mających, lub mogących mieć kontekst środowiskowy lub systemowy.

5) Ocena informacji zwrotnych z badania wcześniejszych incydentów.
       Podstawą tego punktu przeglądu środowiskowego jest analiza informacji płynącej z badania incydentów, wypadków istniejących przeszłości oraz z badania przypadków niespełnienia bądź to wymogów prawnych, bądź istniejących strategii i procedur. We wszystkich pięciu wymienionych obszarach przeglądu środowiskowego należy uwzględnić informacje płynące z zarówno typowych, jak i z nietypowych warunków funkcjonowania przedsiębiorstwa

 Warto zapamiętać
       Przegląd środowiskowy jest pierwszym etapem, jaki należy pokonać podczas wdrażania systemu zarządzania środowiskowego EMAS oraz pierwszym etapem przygotowania do rejestracji systemu. Ogólnie mówiąc obejmuje analizę aktualnego systemu zarządzania, analizę oddziaływań na środowisko i wyników w dziedzinie jego ochrony oraz wstępną (ogólną) analizę zagadnień środowiskowych i identyfikację aspektów środowiskowych (bezpośrednich i pośrednich) oraz wymagań prawnych. Ma on niezwykle duży wpływ na to, jak będzie wyglądał proces wdrażania systemu, ale również na to, jakie korzyści w przyszłości z tego sytemu będzie notować organizacja. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1221/2009 z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie dobrowolnego udziału organizacji w systemie ekozarządzania i audytu we Wspólnocie (EMAS) w załączniku prezentuje wymagania, jakie należy spełnić w zakresie przeglądu środowiskowego. W organizacjach, które posiadają już funkcjonujący SZŚ, zgodny z ISO 14001, podczas przeglądu środowiskowego można wykorzystywać dokumentację systemową, w tym zwłaszcza wyniki audytów systemowych. W niektórych przypadkach można nawet przyjąć za dopuszczalną rezygnację z formalnego przeprowadzania przeglądu, jeżeli SZŚ może dostarczyć wszystkich wymaganych przez Rozporządzenie informacji. Należy mieć nadzieję, że poprawnie przeprowadzony przegląd środowiskowy stanie się solidną podstawą do systemowego zarządzania środowiskowego.

 Literatura
1) Bednárová, L. - Liberko, I., Monitoring account system for environmental costs by ekological tools, In: 10. medzinárodná vedecká konferencia  Trendy v systémoch riadenia podnikov, ISBN 978-80-8073-885-3, Vysoké tatry –Štrbské pleso 2007.
2) Gazda A. Zarządzanie środowiskiem w przedsiębiorstwach przemysłu motoryzacyjnego. Ministerstwo Oswity i Nauki Ukrainy, Nacjonalnyj Transportnyj niwersytet, Transportna Akademia Ukrainy, Naukowo-Mechanicznyj Zbirnik nr 12, ISBN 996-7379-11-6, Kijów 2006.
3) Gierczak A., „Global born companies” – charakter przedsiębiorstwa w warunkach „nowej gospodarki”, w: Adamczyk J. (red.), Zmiany gospodarcze i społeczne w integrującej się Europie, Zarządzanie i Marketing, Zeszyt Naukowy Nr 6, Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, ISSN 1234-3706, Rzeszów 2006.
4) Pacana A., EMAS europejski system ekozarządzania i ekoauditów w pracy zbiorowej pod red. J. Łunarskiego pod tytułem „Systemy Zarządzania Środowiskowego”; Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, ISBN 978-83-7199-571-2, Rzeszów 2009.
5) Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1221/2009 z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie dobrowolnego udziału organizacji w systemie ekozarządzania i audytu we Wspólnocie (EMAS), Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej (L 342/1, Tom 52), http://www.emas.mos.gov.pl/; 2010
6) Woźniak L., Hajduk-Stelmachowicz M., Dziedzic S., Ziółkowski B., Systemy zarządzania środowiskowego we współczesnym przedsiębiorstwie, [w:] Koncepcje i narzędzia zarządzania strategicznego pod red. nauk. Marii Romanowskiej, Piotra Wachowiaka, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej, ISBN 978-83-7378-237-2, Warszawa 2006.
 

Autor:  Andrzej Pacana, Politechnika Rzeszowska

Artykuł został opublikowany w magazynie "Surowce i Maszyny Budowlane" nr 1/2011