Fot. 1. Widok na kopiec Kraka [Fot. J. Król-Korczak, OUG Kraków]

    W poprzednich częściach omówiono m.in. zagospodarowanie nieczynnego kamieniołomu Kadzielnia w Kielcach oraz niektóre z wyrobisk po dawnych kamieniołomach w Krakowie.

Bonarka
    Kamieniołom „Bonarka”, w którym do 1929 r. eksploatowano margle kredowe na potrzeby przemysłu cementowego, stanowi przykład zagospodarowania obszaru pogórniczego w sposób w pełni wykorzystujący jego wartości.
    W północnej części kamieniołomu, ze względu na interesujące odsłonięcia skalne, charakterystyczne dla budowy geologicznej regionu krakowskiego, zarządzeniem ministra leśnictwa i przemysłu drzewnego z dnia 27 lipca 1961 w sprawie uznania za rezerwat przyrody (M.P. Nr 73 poz. 310) utworzono Rezerwat Przyrody Nieożywionej „Bonarka” – teren dawnego wyrobiska kamieniołomu, ciekawy przykład uskoku tektonicznego i powierzchni abrazyjnej (dawnego dna morza). Teren rezerwatu jest dobrze utrzymany i służy jako miejsce zajęć terenowych dla geologów oraz studentów kierunków geologicznych i pokrewnych.
    Warto wspomnieć, że na terenie dawnych zakładów chemicznych „Bonarka” (zaopatrywanych w surowiec z kamieniołomu), w listopadzie 2009 zostało otworzone centrum handlowe Bonarka City Center.

 Zalew Bagry
     

Fot. 2. Widok na wyrobisko pogórnicze „Bagry” w Krakowie (fot. J. Król – Korczak, OUG Kraków)

    Zbiornik Bagry położony jest w dzielnicy Podgórze, w bliskiej odległości od centrum miasta. Zbiornik powstał w wyniku naturalnego wypełnienia wodą wyrobiska po eksploatacji kruszyw naturalnych i gliny. Jego linia brzegowa ukształtowana jest w charakterystyczny sposób, występują liczne cyple, półwyspy i zatoczki. Brzegi akwenu nie są ani zbyt wysokie, ani zbyt strome, pomimo widocznego wpływu erozji i abrazji. Dno zbiornika jest raczej nieregularne, co wynika z budowy złoża i sposobu prowadzonej eksploatacji. Średnia głębokość zbiornika nie przekracza sześciu metrów (najgłębsze do tej pory znalezione miejsce ma 11 m głębokości). Zalew Bagry posiada stosunkowo dużą powierzchnię – ok. 31,4 ha i jest drugim co do wielkości pojedynczym akwenem w aglomeracji krakowskiej i zarazem największym w granicach miasta Krakowa.

 Zalew Przylasek Rusiecki
    W zagospodarowanym krajobrazie miejsko-przemysłowym wschodniej części Krakowa cennym użytkiem ekologicznym jest zespół zbiorników w Przylasku Rusieckim, powstałych w wyrobiskach, z których wydobywano kruszywo do rozbudowy dzielnicy Nowa Huta i Kombinatu Metalurgicznego Przyczyniło się to do znacznych przekształceń krajobrazu – powstało 11 zbiorników o zróżnicowanej powierzchni i głębokości sięgającej 5 m.

 Park Bednarskiego
    

Fot. 3. Bonarka City Center – końcowy etap budowy (Źródło: bonarkacitycenter.pl)

    Jednym z zagospodarowanych kamieniołomów w rejonie Krzemionek jest Kamieniołom Szkoła Twardowskiego, zamieniony w Park Bednarskiego. Nie ma dokładnych informacji o początkach wydobycia w kamieniołomie, jest on natomiast wyraźnie zaznaczony na planie Podgórza, sporządzonym przez austriackich oficerów Mosano i Chavanne’a z 1796 roku. Eksploatacja kamieniołomu trwała prawdopodobnie do około 1884 r., wtedy wówczas Wojciech Bednarski – nauczyciel i radny miasta Podgórza (od 1915 r. dzielnica Krakowa) – otrzymał na  własną prośbę nieczynne wyrobisko od gminy z zamiarem urządzenia w nim terenu rekreacyjnego.
    Zagospodarowanie nieczynnego wyrobiska na park rekreacyjny uważa się za fenomen tego rodzaju przedsięwzięcia, gdyż zostało zrealizowane ponad sto lat temu, czyli w czasach, kiedy nie było jeszcze podstaw naukowych ani aktów prawnych dotyczących rekultywacji i zagospodarowania. Wojciech Bednarski z pomocą ochotniczych hufców młodzieżowych społecznie i przy udziale swoich nauczycielskich funduszy stworzył w skalnym wyrobisku ogród pełen zieleni. Prace nad urządzaniem parku prowadzone były w latach 1884-1886. Uroczyste przekazanie
terenu rekreacyjnego mieszkańcom Podgórza odbyło się w roku 1896, a 10 lat później park nazwano imieniem jego założyciela [Bednarski 1991, Ostręga 2004]. Przykład Parku Bednarskiego pokazuje, że nieczynne wyrobiska surowców skalnych, wraz z otoczeniem, mogą tworzyć interesujące zespoły przyrodniczo-historyczne. W tym celu należy je odpowiednio zabezpieczyć i zagospodarować, zachowując cenne wartości krajobrazowe, przyrodnicze i kulturowe.

Fot. 4. Akwen wodny po byłym wyrobisku górniczym w Przylasku Rusieckim (fot. J. Król-Korczak, OUG Kraków)

 Zator

    W żwirowni Zator – Podolsze Nowe prowadzona jest sukcesywnie rekultywacja w kierunku wodnym z tworzeniem kompleksów zalesionych wokół wyrobisk.
Struktura stawów oraz sposób prowadzenia gospodarki rybackiej decyduje o ich niezwykłej bioróżnorodności, przejawiającej się m.in. występowaniem rzadkich i zagrożonych gatunków ptaków (ślepowron).
Okoliczne żwirownie i tereny poeksploatacyjne wpływają na zwiększenie różnorodności siedlisk lęgowych i żerowiskowych, a cały system siedlisk tworzy atrakcyjne miejsce dla miłośników ornitologii.

Autor: dr hab. inż. Zbigniew Kasztelewicz, prof. nadzw. AGH

Artykuł został opublikowany w magazynie "Surowce i Maszyny Budowlane" nr 2/2011