Pojęcie obszaru górniczego
    Obszar górniczy to przestrzeń, w której dozwolone jest wykonywanie działalności objętej koncesją wydaną na podstawie przepisów Prawa geologicznego i górniczego. Wyznaczenie obszaru górniczego nie daje jakiegokolwiek uprawnienia do korzystania z nieruchomości gruntowych lub części górotworu, które zostały obszarem objęte – a to dlatego, że obszar górniczy nie jest instytucją prawa cywilnego. Jakkolwiek obszar górniczy jest wyznaczany również dla podziemnego bezzbiornikowego magazynowania substancji i podziemnego składowania odpadów, to jednak – dla uproszczenia wywodu – pozwolę sobie rozważania ograniczyć do działalności wydobywczej zastrzegając, że zachowają one aktualność również na gruncie innego rodzaju działalności. Obszar górniczy nie zastępuje koncesji (bo jest w koncesji wyznaczany), nie daje jakiegokolwiek uprawnienia (czy to administracyjnego, czy cywilnoprawnego) do wykonywania działalności. Wyznacza on tak naprawdę zasięg przyzwolenia koncesyjnego, choć jest – poniekąd – autonomiczny względem samej koncesji. Wyznaczenie zasięgu obszaru górniczego następuje w decyzji koncesyjnej (art. 25 ust. 1 PGG z 1994 r., art. 32 ust. 1 nowego PGG), w oparciu o wniosek przedsiębiorcy. Skoro obszar ten jest przestrzenią, w której wykonywana jest koncesjonowana działalność, to powinien być wyznaczony tak, by zawierać w sobie co najmniej złoże kopaliny (ściślej: przestrzeń, w której złoże występuje). Zasadą jest bowiem, że koncesji na eksploatację udziela się w odniesieniu do całego złoża (art. 20 ust. 1 pkt 1 PGG z 1994 r., art. 32 ust. 3 nowego PGG), choć dopuszczalne jest jej ograniczenie jedynie do części złoża. Jednakże faktyczna przestrzeń, w której wykonuje się eksploatację, jest większa, obejmuje bowiem także zakład górniczy. Jest to szczególnie widoczne w przypadku górnictwa podziemnego i otworowego, bowiem zakład górniczy w tych przypadkach zlokalizowany jest także poza złożem (szyby wydobywcze i wentylacyjne, szybiki itp., a także cała infrastruktura naziemna). Pomimo ograniczenia w nowym PGG zasięgu zakładu górniczego (poprzez wyłączenie zeń zakładu przeróbczego), w przypadku zakładów węgla kamiennego „środki służące przygotowaniu urobku do sprzedaży” nadal wchodzą w skład zakładu górniczego. Reasumując, minimalny zasięg obszaru górniczego wyznaczają: złoże kopaliny oraz przestrzeń zajęta przez zakład górniczy. Jedynie w przypadku górnictwa odkrywkowego zakład górniczy może być zlokalizowany w całości – lub w znaczącej części – w wyrobisku górniczym.

Obszar górniczy to przestrzeń, w której dozwolone jest wykonywanie działalności objętej koncesją wydaną na podstawie przepisów Prawa geologicznego i górniczego.

Własność górnicza wg nowego Prawa geologicznego i górniczego
    Ponieważ w koncepcji wyznaczania granic obszaru górniczego (przedstawionej poniżej) posługuję się odniesieniem do własności górniczej, pozwolę sobie przedstawić podstawowe informacje dotyczące tej instytucji prawnej. Własność górnicza została przywrócona do systemu prawa przez przepisy nowego PGG. Prawo geologiczne i górnicze z 1994 r. nie znało tego pojęcia. Jest to prawo przysługujące wyłącznie Skarbowi Państwa do złóż kopalin strategicznych, wymienionych w art. 10 ust. 1 nowego PGG. Zalicza się do nich m.in. węglowodory (ropa naftowa, gaz ziemny i ich pochodne oraz metan w złożach węgla kamiennego, niebędący kopaliną towarzyszącą), węgiel kamienny czy węgiel brunatny. Złoża tych kopalin stanowią wyłączną własność Skarbu Państwa i nie wchodzą w skład nieruchomości gruntowych, choćby były położone tuż pod powierzchnią gruntu. Własność górnicza – bo o niej mowa – jest prawem zbliżonym do prawa własności, znanego z kodeksu cywilnego, choć nie stanowi jej odmiany, a raczej suwerenne prawo. Spornym jest, czy prawo własności górniczej to prawo rzeczowe; w mojej ocenie – nie, a to z racji zasady numerus clausus praw rzeczowych, w katalogu których własność górnicza nie została zawarta.
    Prawem własności górniczej objęte są również te części Ziemi, które nie wchodzą w skład nieruchomości gruntowych. Innymi słowy, od powierzchni w głąb Ziemi (do granic wyznaczonych społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa własności – art. 143 KC lub do głębokości, na której rozpoczyna się złoże kopaliny strategicznej) rozciągają się nieruchomości gruntowe objęte „kodeksowym” prawem własności, zaś poniżej tych gruntów – znajduje się przedmiot własności górniczej.

Granice obszaru górniczego
    Jak wskazano wyżej, granice obszaru górniczego wyznaczane są w koncesji, przy czym na gruncie PGG z 1994 r. winny być uzgodnione z Prezesem Wyższego Urzędu Górniczego, natomiast nowe PGG takiego warunku nie zawiera. W praktyce orzeczniczej granice obszaru górniczego wskazuje się opisaniem współrzędnych punktów załamania granicy na powierzchni Ziemi.
    Warto pamiętać, że obszar górniczy wyznacza się dla każdego złoża kopaliny osobno (jak wskazano wyżej – czasami także dla części złóż), z wyjątkiem dotyczącym kopalin współwystępujących (np. ropa naftowa i solanka, węgiel kamienny i metan), bowiem w takim przypadku obszar górniczy wyznacza się dla takich kopalin wspólnie. Granice nie mogą być dowolnie przyjęte, a powinny być efektem treści dokumentacji geologicznej i projektu zagospodarowania złoża.

Alternatywny sposób wyznaczania granic obszaru górniczego
    Przepisy rozporządzeń ministra środowiska: obowiązującego obecnie oraz projektowanego, zobowiązują podmiot prowadzący rejestr do umieszczenia w rejestrze informacji m.in. o wielkości powierzchni obszaru górniczego, a także mapy obszaru górniczego. Są to odniesienia do powierzchni obszaru górniczego, chociaż obszar ten nie jest powierzchnią, a przestrzenią, odwzorowywalną w trzech wymiarach, a nie na dwuwymiarowej płaszczyźnie. Co najwyżej rzut takiego obszaru (jako bryły geometrycznej) mógłby być odwzorowany na mapie, a jego powierzchnia – zmierzona. Jednakże ani przepisy obecnie obowiązującego PGG, ani nowego PGG takiego „spłaszczenia” obszaru górniczego nie przewidują, a czynią to jedynie regulacje rozporządzenia (obecnego oraz planowanego) – wydaje się, że niezgodnie z obecnym stanem prawnym. Więcej – obecnie brak jest jakichkolwiek przepisów ograniczających możliwość dowolnego formowania obszarów górniczych. Śmiem zaproponować wyznaczanie obszarów górniczych nie jako prostopadłościanów, lecz jako bardziej skomplikowane figury geometryczne. Rozważmy następujący przykład (rys. 1).
    Na rysunku szrafurą zakreślono obszar złoża kopaliny strategicznej; niech będzie to węgiel kamienny. Złoże takie nie jest częścią gruntu, bowiem na gruncie nowego PGG objęte jest prawem własności górniczej, niepokrywającej się z własnością „kodeksową”. A zatem granice nieruchomości gruntowych, pod którymi złoże zalega, kończą się najdalej na styku gruntu ze złożem (a ściślej – z jego stropem). Nasze złoże zalega pod nieruchomościami gruntowymi oznaczonymi literami A, B i C.
    W sytuacjach podobnych do opisanej, praktyka orzecznicza polegała na wyznaczeniu obszaru górniczego jako prostokątu, wyznaczanego po powierzchni Ziemi, a zatem nieruchomości A, B i C znalazłyby się w obszarze górniczym. Moim zdaniem takie granice obszaru górniczego – w rozpatrywanym przypadku – wyznaczone zostałyby zbyt szeroko. Obszar górniczy to przestrzeń, w której wykonywana jest działalność koncesjonowana. Zważywszy na granice nieruchomości gruntowych oraz własności górniczej twierdzę, że działalność wydobywcza nie będzie odbywać się w granicach nieruchomości gruntowych A, B i C; eksploatacja obejmie złoże oraz nieruchomość, na której posadowiono zakład górniczy (w centrum rysunku, pomiędzy gruntem B i C). Skoro eksploatacja nie obejmie nieruchomości gruntowych A, B i C, to nie widzę powodu, dla którego obszar górniczy miałby je objąć! Wskazałem wyżej, że obszar górniczy jest przestrzenią, dlatego nie widzę przeszkód prawnych, by obszar górniczy został wytyczony jako wielościan – w taki sposób, by „ominąć” grunty A, B i C, co ilustruje rysunek 2:
    Zakreślony przerywanymi liniami obszar górniczy nie objąłby nieruchomości A, B i C. Jedynie dla uproszczenia schematu, granice obszaru wychodzą poza złoże; w rzeczywistości biegłyby granicami („na styku”) złoża. Obszar zatem stanowiłby figurę, przypominającą dwa stykające się prostopadłościany. W mojej ocenie, możliwym byłoby opisanie w koncesji granic tak wyznaczonego obszaru w uproszczony sposób – poprzez opisanie granic przekrojów. W naszym przypadku wystarczyłyby dwa przekroje.
    Konsekwencją uznania obszaru górniczego za przestrzeń (trójwymiarową) jest również konieczność podawania w koncesji zasięgu obszaru w pionie. Osiągnąć to można w sposób następujący: w przypadku dolnej granicy – podając rzędną (poziom), do której granica ta sięga, a w przypadku górnej granicy (tj. najwyżej sięgającej części obszaru, przebiegającej już w atmosferze) – proponowałbym odesłanie do górnej granicy nieruchomości (np. „górną granicę obszaru górniczego wyznacza granica nieruchomości gruntowej”).

Praktyczny aspekt wyznaczania granic obszaru górniczego
    Takie wyznaczanie obszaru górniczego będzie miało duży wymiar praktyczny. Oto bowiem nowe PGG w art. 41 ust. 2 wyklucza udział w postępowaniu koncesyjnym właścicieli oraz użytkowników wieczystych tych nieruchomości gruntowych, które znajdują się poza granicami projektowanego lub istniejącego obszaru górniczego. Analizując zaproponowaną wyżej sytuację dojdziemy do następujących konstatacji:
• w przypadku, gdy obszar górniczy zostanie wyznaczony jako prostokąt, obejmujący swym zasięgiem nieruchomości A, B i C – stronami postępowania koncesyjnego będą właściciele oraz użyytkownicy wieczyści tych nieruchomości;
• w przypadku wyznaczenia obszaru w sposób pokazany na rys. 2 – właścicielom nieruchomości A, B i C nie będzie przysługiwał przymiot stron postępowania koncesyjnego (zgodnie z art. 41 ust. 2 nowego PGG).
    Ponieważ bardzo często właściciele nieruchomości położonych nad złożem kopalin sprzeciwiają się prowadzeniu eksploatacji (głównie w obawie o oddziaływanie na ich nieruchomości, przede wszystkim groźbę wywołania szkód), to „wykluczenie” ich z takich postępowań może znacząco skrócić czas procedowania (brak odwołań od decyzji koncesyjnych składanych przez strony inne niż przedsiębiorca górniczy), a także zmniejszyć ewentualne koszty postępowań (konieczność przedkładania ekspertyz, opłacania profesjonalnych pełnomocników itp.). Korzyści wydają się być niebagatelne.

Autor: r. pr. Hubert Schwarz, Kancelaria Prawnicza Amadeus

Artykuł został opublikowany w magazynie "SiMB" nr 1/2012