Czynny kamieniołom Owadów-Brzezinki zlokalizowany na terenie gminy Sławno (woj. łódzkie) od dawna stanowi przedmiot zainteresowania nie tylko przemysłu górniczego, ale i środowiska naukowego. Odkrycie na terenie kamieniołomu unikatowego stanowiska paleontologicznego przez nieżyjącego polskiego badacza dra Adriana Kina rozsławiło to miejsce jako tzw. Polskie Solnhofen. Nazwa ta nie została nadana przypadkowo. W odsłoniętych w wyniku eksploatacji górniczej warstwach skał wapiennych z późnej jury odkryto niezwykle dobrze zachowane skamieniałości bezkręgowców i kręgowców morskich i lądowych, zbliżone wiekowo i taksonomicznie do znalezisk z jednego najsłynniejszych stanowisk paleontologicznych na świecie – południowoniemieckiego Solnhofen. Znaleziska paleontologiczne z obu wymienionych stanowisk są niezwykłym archiwum późnojurajskiego ekosystemu sprzed 148 milionów lat. Projekt naukowo-badawczy Polskie Solnhofen rozpoczęty przez dra Adriana Kina i dra Błażeja Błażejowskiego (Stowarzyszenie Przyjaciół Nauk o Ziemi PHACOPS) we współpracy z firmą Nordkalk (eksploatującą złoże) oraz gminą Sławno, na terenie której znajduje się kopalnia, doprowadził do paleontologicznego rozpoznania stanowiska Owadów-Brzezinki oraz wydobycia i zabezpieczenia wielu cennych dla nauki okazów skamieniałości. Przeprowadzone w ostatnich latach badania na tym stanowisku ujawniły nieznany wcześniej zapis ewolucji organizmów żywych. Do jednych z najciekawszych odnalezionych tam skamieniałości należą skrzypłocze, których naukowy opis stanowi istotny wkład w poznanie historii życia tej grupy zwierząt. Kolejne znaczące grupy opracowane tam dotychczas to skorupiaki, amonity, owady oraz kręgowce tj. ryby, ichtiozaury i żółwie. Stanowisko Owadów-Brzezinki dostarcza ciągle nowych informacji o morskim, a także lądowym ekosystemie późnej jury, i to o znaczeniu globalnym.

Charakterystyka stanowiska

W ramach prowadzonych na stanowisku Owadów-Brzezinki prac terenowych dokonano szeregu znaczących i perspektywicznych odkryć. Występowanie specyficznego zespołu amonitów i skorupiaków, a także znaleziska dużych morskich (żółwi skrytoszyjnych, ichtiozaurów) oraz lądowych (krokodylomorfów) gadów, pozwalają stwierdzić, że badane stanowisko to paleobiogeograficzny węzeł, łączący kilka odrębnych prowincji i podprowincji biogeograficznych: subborealną (z podprowincjami rosyjską i brytyjską) oraz submedyterańską (obejmującą obszar m.in. południowych Niemiec), z incydentalnymi wpływami prowincji medyterańskiej. Niezwykle interesujące jest, że z wymienionych powyżej obszarów znane są zbliżone pod względem składu taksonomicznego zespoły skamieniałości. Podobieństwa te zostały wykryte zarówno wśród organizmów morskich, jak i lądowych, co pozwala na prowadzenie zróżnicowanych badań paleontologicznych i rekonstrukcji paleobiogeograficznych.

Znaczenie badań naukowych w kopalni Owadów-Brzezinki dla geoedukacji, geoturystyki i promocji lokalnego dziedzictwa geologicznego

Odkrycia paleontologiczne dokonane w kamieniołomie Owadów-Brzezinki dały podstawę naukową i ramy dla różnorodnych działań związanych z edukacją i turystyką geologiczną. Świadome poznawanie dziedzictwa Ziemi poprzez wycieczki geoturystyczne i zajęcia stacjonarne prowadzone w oparciu o interesujący i unikatowy materiał paleontologiczny przyciągają coraz większą rzeszę młodych pasjonatów i zaczynają odgrywać znaczącą rolę, jako element oferty edukacyjnej/turystycznej kierowanej w szczególności do odbiorców w wieku szkolnym. Możliwości wykorzystania stanowisk paleontologicznych zlokalizowanych w obrębie czynnego zakładu górniczego Nordkalk w Sławnie do celów turystycznych i edukacyjnych obejmują szeroki wachlarz działań. Od momentu ogłoszenia odkrycia nowego stanowiska i odpowiedniego zabezpieczenia, Stowarzyszenie Przyjaciół Nauk o Ziemi PHACOPS zorganizowało szereg warsztatów paleontologicznych skierowanych do różnych grup odbiorców. Jedną z ciekawszych form edukacji połączonej z pracami eksploracyjnymi były obozy poszukiwawcze organizowane dla studentów kierunków związanych z naukami o Ziemi. Kolejnym ważnym aspektem popularyzacji i wykorzystania w edukacji szkolnej omawianego stanowiska były warsztaty terenowe skierowane do dzieci i młodzieży szkolnej. Jednym z wielu przykładów takich działań są warsztaty ,,Polskie Solnhofen’’ zorganizowane 16 czerwca 2018 r. przez Geopark Kielce we współpracy ze Stowarzyszeniem Przyjaciół Nauk o Ziemi PHACOPS, firmą Nordalk oraz gminą Sławno.

Ważnym aspektem popularyzacji badań paleontologicznych prowadzonych w kamieniołomie Owadów-Brzezinki jest ekspozycja paleontologiczna zorganizowana w budynku administracyjnym firmy Nordkalk w Sławnie. W każdej ze szkół w gminie Sławno zorganizowano stałą wystawę najbardziej charakterystycznych i powszechnych skamieniałości, jakie można znaleźć na terenie gminy. W oparciu o zgromadzony zbiór skamieniałości prowadzone są prelekcje tematyczne dla różnych grup odbiorców, ze szczególnym uwzględnieniem dzieci i młodzieży. Jedną z form popularyzacji badań naukowych prowadzonych w gminie Sławno jest coroczny Piknik Jurajski w Sławnie. Przykład ten jest o tyle istotny, że w ramach imprezy zaakcentowano mocno współpracę pomiędzy trzema sektorami: lokalnym samorządem, sektorem górniczym reprezentowanym przez firmę Nordkalk oraz środowiskiem naukowym. Przedstawiciele środowiska naukowego odegrali w tym przypadku ważną rolę ,,przewodników’’ po unikatowym stanowisku paleontologicznym, którzy przybliżyli odbiorcom (głównie dzieciom i młodzieży) fascynujący świat jurajskiego morza sprzed 148 milionów lat, jak również zapoznali ich z warsztatem pracy naukowca prowadzącego badania paleontologiczne. Jeden z Pikników połączony był z siódmą edycją konferencji naukowej ,,Młodzi w paleontologii’’, w której wzięli udział studenci i doktoranci
z uczelni wyższych, jak również pasjonaci paleontologii z całej Polski.

Projekt na budowę geoparku

Perspektywa rozwoju geoturystyki na terenie gminy Sławno w oparciu o unikatowe odkrycia paleontologiczne z kopalni Owadów-Brzezinki jest bardzo mocno związana z działaniami inwestycyjnymi finansowanymi ze środków unijnych, które zostały rozpoczęte przez gminę w ramach projektu ,,Wykorzystanie walorów przyrodniczych i kulturowych do rozwoju gospodarki turystycznej w Gminie Sławno’’. Projekt o wartości ponad 10 milionów złotych został wybrany do dofinansowania na podstawie uchwały podjętej przez Instytucję Zarządzającą w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Łódzkiego na lata 2014-2020. Głównym zadaniem projektu jest budowa geoparku w bezpośrednim sąsiedztwie kamieniołomu Owadów-Brzezinki. W ramach inwestycji zaplanowano między innymi budowę tarasu widokowego na obrzeżu wyrobiska, na którym znajdować się będzie olbrzymi model ichtiozaura, lunety widokowe, przez które będzie można podziwiać kamieniołom, oraz liczne atrakcje dla dzieci i młodzieży (fot. 3). Poniżej skarpy wybudowany będzie pawilon, w którym zaplanowano małą salę konferencyjno-wystawienniczą, z ekspozycją popularnonaukową poświęconą unikatowym znaleziskom opisanym z kamieniołomu. Zagospodarowanie terenu w bezpośrednim sąsiedztwie kamieniołomu otwiera interesujące możliwości dla wdrożenia kolejnych działań inwestycyjnych związanych z rewitalizacją kopalni Owadów-Brzezinki po zakończeniu eksploatacji. Połączenie aspektów geoedukacyjnych i geoturystycznych z wykorzystaniem przestrzeni kopalni pod kątem rekreacyjno-kulturalnym wydaje się być najciekawszym kierunkiem rozwoju. Należy podkreślić, że inwestycje rozpoczęte w sąsiedztwie kamieniołomu są integralną częścią projektu zakładającego połączenie tego terenu z miejscowością Sławno ścieżką pieszo-rowerową, wraz z modernizacją i budową odpowiedniej infrastruktury na tej trasie. W tym kontekście działania inwestycyjne oparte na geoturystycznym potencjale kopalni Owadów-Brzezinki stanowią element strategii rozwoju turystyki (w tym geoturystyki) na obszarze całej gminy. Przykład ten pokazuje, że przy odpowiednio zaplanowanych działaniach promocyjnych i inwestycyjnych oraz współpracy pomiędzy różnymi sektorami (naukowym, samorządowym, przemysłowym), badania naukowe i rozwijana na ich bazie edukacja geologiczna, mogą stanowić ważne narzędzie zrównoważonego rozwoju dla jednostek samorządu terytorialnego.

***

Czynna kopalnia odkrywkowa surowców skalnych może być interesującym miejscem dla działań w zakresu geoedukacji i geoturystyki, a także pełnić rolę w promocji obszaru, na którym się znajduje. Przykład trwałej i efektywnej współpracy pomiędzy organizacją pozarządową i sektorem nauki, branżą górniczą i samorządem lokalnym to w Polsce ciągle rzadkość. Doświadczenia wypracowane na bazie odkryć paleontologicznych w kopalni Owadów-Brzezinki mogą stanowić wzór dobrych praktyk w podejściu do innych, podobnych znalezisk dokonywanych na terenach czynnych zakładów górniczych w Polsce. Górnictwo odkrywkowe surowców skalnych rozpatrywane zazwyczaj w kontekście dewastacji środowiska przyrodniczego i obniżenia jakości życia społeczności lokalnej, może odgrywać pozytywną rolę w promocji lokalnego dziedzictwa geologicznego i rozwoju geoedukacji oraz geoturystyki. Znaleziska paleontologiczne cenne dla nauki, przy odpowiednio zorganizowanej współpracy oraz działaniach promocyjnych i inwestycyjnych mogą stanowić dźwignię dla rozwoju turystyki na obszarach pozbawionych innych atrakcji turystycznych o znacznej randze.

Artykuł został opublikowany w magazynie Surowce i Maszyny Budowlane 6/2018. Zamów prenumerate na ten rok.