Rozwój procesów gospodarczych charakteryzuje nierównomierność i zmienność w czasie. Zmianom w pewnych określonych czasokresach, w większym lub mniejszym stopniu systematycznie podlegają powtarzające się procesy ciągłe, do których należą w głównej mierze produkcja, wymiana czy spożycie. Wahania sezonowe w produkcji można podzielić ze względu na etap i stronę procesu produkcyjnego, na które one oddziałują. W tym wypadku wyróżnia się gałęzie produkcji, gdzie wahania sezonowe działają bezpośrednio na proces produkcyjny, grupę branż, w których wynika ona z sezonowości dostaw surowca oraz takie, które pracują w ten sposób wskutek sezonowości popytu na ich produkty. Gdzie w tym podziale jest miejsce dla górnictwa odkrywkowego? Można zaryzykować teorię, że wszędzie po trochu.

Wszechobecny problem

Zmienność sezonowa towarzyszy wielu zjawiskom gospodarczym. W istotny sposób kształtuje warunki gospodarowania odmienne od tych, które uważa się za typowe dla gałęzi o produkcji bezsezonowej. Sezonowe wahania stanowią zwykle wynik zmian klimatycznych lub też zwyczajów społecznych. Należy nadmienić, że wspomniane zwyczaje często są ze zmianami klimatu powiązane. Pojęcie wahań sezonowych stanowi w literaturze hasło, które jest różnorako interpretowane. Ich występowanie można rozpatrywać w kontekście naturalnego następstwa pór roku lub w związku z kalendarzem. Według innej teorii wyrażają one zmiany rozmiarów lub intensywności procesów ciągłych. Sezonowość definiuje się również jako występowanie powtarzających się corocznie regularnych wahań w nasileniu działalności gospodarczej, jako wynik zmian w warunkach produkcji i spożycia, związane naturalnie z porami roku.

Sezonowość występuje zarówno wtedy, gdy można zauważyć wyraźne osłabienie lub nasilenie działania danego zjawiska oraz gdy w pewnym okresie roku zjawisko to zupełnie zanika. Mając do czynienia z produkcją sezonową, można śmiało założyć, że dotyczy ona tylko pewnej części roku. Pozostała część przeznaczona jest zazwyczaj na długotrwały postój, który wykorzystać można na remonty maszyn i urządzeń. Produkcja sezonowa może dotyczyć również dwóch lub trzech okresów produkcyjnych w tym samym roku, z przerwami występującymi pomiędzy nimi. Jednak ze względu na specyfikę produkowanego materiału, kwestia ta nie dotyczy raczej górnictwa odkrywkowego. Niezależnie od tego, którą z teorii uzna się za najbardziej słuszną, sezonowość charakteryzuje kilka cech wspólnych. Należą do nich: występowanie w skali rocznej, powtarzanie się w każdym roku oraz pewna określona regularność. Oczywiście o sezonowości można mówić, kiedy wszystkie te cechy występują jednocześnie.

Sezonowość w górnictwie odkrywkowym

Bezpośrednie przyczyny wahań sezonowych można także podzielić na czynniki o charakterze przyrodniczym i społecznym. Grupa czynników przyrodniczych związana jest z fizycznym oddziaływaniem pór roku. Mowa tu głównie o zjawiskach zmian atmosferycznych, natężenia światła, temperatury, opadów czy ciśnienia w ciągu całego roku. Czynniki społeczne mają charakter wtórny, gdyż są mniej lub bardziej uwarunkowane działaniem czynników przyrodniczych. Zatem do przyczyn związanych bezpośrednio z warunkami przyrodniczymi zalicza się sezonowy popyt na pewne towary związane z porą roku czy zmiany organizacyjne w produkcji, wynikające z tzw. „martwego” sezonu. Jak powszechnie wiadomo, surowce wydobywane w górnictwie odkrywkowym znajdują zastosowanie w różnych branżach przemysłu. Obejmują one swoim zasięgiem bardzo szeroką i zróżnicowaną grupę skał. Zalicza się do niej wszystkie kopaliny nadające się do zastosowania jako surowiec mineralny bez przetworzenia lub też po kruszeniu, płukaniu czy wzbogacaniu (kopaliny stałe), kopaliny zwięzłe oraz piaski, żwiry i gliny, a więc kolejno surowce okruchowe i ilaste. Co natomiast nie wchodzi w skład wymienionej grupy, to surowce energetyczne, metaliczne i chemiczne. 

Według powszechnie dostępnych danych, które publikuje Wyższy Urząd Górniczy, w Polsce działa 7399 odkrywkowych zakładów górniczych (stan na 2017 rok). W tej liczbie zawiera się 7383 zakładów objętych prawem własności nieruchomości gruntowej w różnej fazie działalności (prowadzące działalność, w których eksploatacja nie została jeszcze rozpoczęta, zakłady, w których eksploatacja została wstrzymana i zaniechana oraz w stanie likwidacji i rekultywacji). Specyfikę działalności górnictwa surowców mineralnych charakteryzuje między innymi fakt, że produkty zakładów górniczych trafiają do bardzo szerokiego grona odbiorców. Do głównych należą betoniarnie, cementownie, firmy z szeroko pojętego drogownictwa, kolejnictwa, energetyki czy budownictwa ogólnego, a także podmioty reprezentujące przemysły nawozowy lub szklarski. Przejawia się to tym, że wydobycie i popyt na nie wykazują wyraźne zmiany sezonowe. W przypadku kopalń surowców skalnych, dla dowolnie wybranego roku wspomniana sezonowość ma podobną tendencję. Można zaobserwować znaczący wzrost wydobycia i produkcji kruszyw w miesiącach sprzyjających ich wykorzystaniu, czyli w czasie lata i wczesnej jesieni. Później, w pozostałym okresie następuje wyraźny spadek tych wielkości, a nawet całkowity zastój w produkcji, czyli wspomniany „martwy” sezon.

Zmiany sezonowe zarówno po stronie wydobycia, jak i sprzedaży dosyć istotnie wpływają na podstawowe wielkości ekonomiczne kopalni. Mowa tu o przychodach, kosztach czy zysku, co może zaważyć na płynności finansowej danej spółki. Określenie zjawiska sezonowości, zwłaszcza sprzedaży, wpływa m.in. na planowanie zatrudnienia, remontów maszyn, realizowanie nowych inwestycji, jak również na planowanie wielkości produkcji, a co za tym idzie wykorzystanie posiadanych zdolności produkcyjnych. Jeśli weźmie się pod uwagę sam materiał, który należy sprzedać, pojawia się dobra informacja. Otóż kruszywo raczej nie podlega pod hasło sezonowości w rozumieniu przydatności materiału do użytku. Niestety, podlega pod nią już sama sprzedaż gotowych wyrobów. Najczęściej dzieje się tak przez trudny do przewidzenia rozwój inwestycji drogowych i budowlanych, a nawet lokalizacja kopalni i związane z tym koszty transportu, koszty własne produkcji, jak również konkurencja cenowa wyrobów. Niestety sprzedaż kruszyw jest nierozerwalnie związana z budownictwem, które także podlega silnemu działaniu sezonowości. Procesy budowlane odbywają się w środowisku naturalnym i bezpośrednio podlegają oddziaływaniu czynników klimatyczno-atmosferycznych. Podobnie rzecz ma się z transportem. Mowa tu głównie o przewozach drogami morską i rzeczną na wodach zamarzających i w przeładunkach portowych. Wahania sezonowe przeładunków w portach powstają od strony wykorzystania urządzeń produkcyjnych i dopływu masy towarowej. O ile rzadko zdarza się, że zamarza morze, to jednak często widuje się zamknięte porty w okresach zimowych. To sprawia, że transport morski jest również ograniczany przez naturalne warunki. Połowa portów świata czynna jest przeważnie od kwietnia do listopada.

Cały artykuł został opublikowany w nr 2/2019 magazynu Surowce i Maszyny Budowlane.