Strategia surowcowa Polski – wnioski i konkluzje z seminarium
26 maja 2014 r. odbyło się w Warszawie seminarium pt. Strategia surowcowa Polski, zorganizowane przez IGSMiE PAN, Polską Platformę Technologiczną Surowców Mineralnych, Pracodawców RP i Związek Pracowników Polska Miedź. Jego celem była kontynuacja debaty dotyczącej wypracowania wspólnego stanowiska, zakresu i kształtu jednolitego dokumentu poświęconego polityce surowcowej Polski, który biorąc pod uwagę bezpieczeństwo surowcowe kraju będzie identyfikował cele i możliwe kierunki pozyskiwania surowców mineralnych, pochodzących zarówno ze źródeł naturalnych, jak i wtórnych.
W spotkaniu uczestniczyło około 50 osób reprezentujących administrację (m.in. Ministerstwo Gospodarki, Ministerstwo Środowiska, Ministerstwo Skarbu, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Wyższy Urząd Górniczy), instytucje naukowe (IGSMiE PAN, PIG-PIB, AGH, UW), przedsiębiorstwa przemysłu wydobywczego (węglowego, kruszyw, rud miedzi) oraz organizacje pozarządowe (ZPPM, PRP).
Witając zaproszonych gości dr A. Malinowski (Przewodniczący Związku Pracodawców RP) zaproponował powołanie specjalnego zespołu złożonego z kompetentnych osób do opracowania strategii surowcowej jako bardzo ważnego i potrzebnego dokumentu nie tylko dla rozwoju przemysłu wydobywczego, ale i całej gospodarki. Prof. M. Nieć (przewodniczących Komitetu Gospodarki Surowcami Mineralnymi PAN) przypomniał, że podjęta problematyka jest dyskutowana od lat i konieczne jest jasne zdefiniowanie celów strategii w zależności od poziomu jej realizacji (krajowego, regionalnego, lokalnego), a także stałego informowania społeczeństwa o roli surowców mineralnych w życiu codziennym oraz podstawy dla dalszego zrównoważonego rozwoju. Zwrócił jednocześnie uwagę na dobre rozpoznanie bazy wyjściowej poszczególnych kopalin i miejsc udokumentowanych złóż, których zasoby powinny być racjonalnie wykorzystywane. Dr hab. Joanna Kulczycka (IGSMiE PAN) zwróciła uwagę, iż konieczne jest włączenie również władz regionalnych i lokalnych w prace i konsultacje społeczne biorąc pod uwagę ich rolę w zakresie tworzenia warunków dla rozwoju i funkcjonowania przemysłu wydobywczego, jak również pozyskiwania surowców ze źródeł wtórnych.
Z. Kamieński (Z-ca Dyrektora Departamentu Innowacji i Przemysłu, Ministerstwo Gospodarki) poinformował, iż ministerstwo pracuje nad spójnym dokumentem dotyczącym planu działania dla surowców nieenergetycznych. Zapoznał zebranych z poziomem zaawansowania prac i ich koordynacji w ramach 4 resortów oraz zaprezentował harmonogram działań – opracowanie założeń dokumentu (czerwiec 2014 r.), konsultacje społeczne weryfikujące, czy przedstawione cele odpowiadają potrzebom gospodarczym i społecznym (czerwiec-październik 2014 r.), ustalenie hierarchii działań realizacji i opracowanie niezbędnych dokumentów i analiz (październik 2014-marzec 2015), opracowanie planu (marzec-wrzesień 2015 r.). Następnie, w imieniu MSZ, dr S. Cios (Radca Ministra, Naczelnik Wydziału ds. Międzynarodowej Współpracy Energetycznej, Departamentu Współpracy Ekonomicznej) przedstawił działania ministerstwa w zakresie poszukiwania rynków surowców mineralnych, które powinny stanowić zabezpieczenie płynności ich dostaw dla przemysłu. Stwierdził, że z 28 krajów członkowskich UE, 11 krajów, w tym 6 wiodących, ma już opracowaną politykę surowcową. Ministerstwo przygotowuje (w koordynacji z MG) dokument w tym zakresie uwzględniając również aspekty środowiskowe i zapotrzebowanie gospodarki na surowce mineralne. Ponadto poinformował, że Europejska Służba Działań Zewnętrznych (ESDZ) prowadzi prace analityczne nad włączeniem kwestii surowcowych do swoich działań. Na początku 2014 r. kraje członkowskie przesłały informacje o projektach w zakresie polityki surowcowej w krajach spoza UE, dofinansowanych ze środków publicznych. Natomiast informacje ESDZ z kwietnia br. wskazują, że już jest ponad 140 projektów o wartości ponad 1,3 mld EUR.
Działalność Państwowej Służby Geologicznej w zakresie bezpieczeństwa surowcowego prezentował w imieniu PIG-PIB Andrzej Przybycin (Z-ca Dyrektora ds. Służy Geologicznej). Dotyczy ona przede wszystkim bilansowania zasobów i rejestracji kartograficznej złóż. Aspekty polityki koncesyjnej w świetle bezpieczeństwa surowcowego Polski omówił prof. dr hab. Krzysztof Szamałek (W-ce Przewodniczący Komitetu Zrównoważonej Gospodarki Surowcami Mineralnymi PAN). Profesor sprecyzował podstawowe dylematy, które musi rozwiązać państwo tzn.:
- jak należy chronić złoża, aby zapewnić możliwość ich wykorzystywania i dostęp podmiotów do ich zasobów;
- komu, i na jakich zasadach, udzielać pozwolenia na poszukiwanie i pozyskiwanie surowców mineralnych,
- jak egzekwować prawa państwa w stosunku do podmiotu gospodarczego.
Zwrócił także uwagę na znaczenie koncesji, która jest instrumentem realizacji polityki państwa odnośnie zarządzania zasobami wszystkich surowców oraz zasobami kopalin pozostających w gestii Skarbu Państwa i niedostateczne wykorzystywanie istniejących środków prawnych w tym zakresie. Globalizacja działań geologicznych i górniczych koncernów a także mniejszych spółek prowadzi do coraz częstszych kolizji przestrzennych między konkurentami w postępowaniach koncesyjnych np: KGHM Polska Miedź S.A/Miedzi Copper; ZGH Bolesław S.A./Rathdowney; KWB Konin S.A./KWB Bełchatów S.A.; KWK Bogdanka/ PDCo.
Strategię surowcową z perspektywy Unii Europejskiej przedstawił Henryk Karaś (doradca Zarządu ds. Współpracy Europejskiej KGHM Polska Miedź S.A., Członek Sherpa Group w programie UE „EIP on Raw Materials"), informując o wyzwaniach XXI w., przed którymi stoi UE, a przede wszystkim jak zabezpieczyć rosnący popyt m.in. na surowce mineralne, przy coraz trudniejszym dostępie do złóż, a także rosnących kosztach wydobycia i przetwórstwa surowców, ze względu na zwiększone wymagania przemysłu co do ich jakości. Jednocześnie zwrócił on uwagę na istniejące silne powiązanie wydobycia i produkcji wielu surowców mineralnych, co skutkuje tym, że braki w podaży jednego mogą wpłynąć na zmiany cen innych surowców. Ponadto wzrost wymagań środowiskowych może wstrzymać wiele inwestycji górniczych, a tym samym zakłócić płynność dostaw wielu niezbędnych surowców.
Dr hab. inż. Jan Kudełko, prof. PWr (Prezes, Polskiej Platformy Technologicznej Surowców Mineralnych) omówił stan współpracy międzyinstytucjonalnej, w tym przede wszystkim działania platformy surowcowej w Polsce i UE.
Wszystkie prezentacje i głosy w dyskusji zwracały uwagę na brak jednolitego dokumentu wskazującego kierunki działań w zakresie pozyskiwania surowców mineralnych w Polsce na i zabezpieczenia trwałości ich podaży, szczególnie na tle intensywnych prac w tej dziedzinie prowadzonych w UE i w niektórych krajach członkowskich.
W toku dyskusji prowadzonej przez dr H. J. Jezierskiego (Głównego Geologa Kraju w latach 2007-2011) stwierdzono, że:
Istnieje potrzeba identyfikacji istniejących i przyszłych potencjalnych zagrożeń dla funkcjonowania branży wydobywczej i rynku surowców mineralnych związanych m.in. z nacjonalizmem surowcowym, wzrastającymi kosztami dostępu do surowców, wydłużeniem czasu realizacji nowoczesnych inwestycji, znaczną zmiennością cen surowców na rynkach światowych, brakiem społecznej aprobaty dla działalności firm wydobywczych, zwiększonymi wymaganiami środowiskowymi, itp.,
Ministerstwo Gospodarki rozpoczęło i koordynuje prace nad planem działania dla surowców nieenergetycznych, którego ukończenie planowane jest na III kwartał 2015 r. Zgodnie z postulatami uczestników spotkania w dokumencie powinny zostać uwzględnione zarówno surowce nie- jak i energetyczne, ze względu na wiele wspólnych problemów np. odnośnie polityki koncesyjnej, dostępu do złóż i ich ochrony, potrzeby konsultacji społecznych itp. Opracowanie dokumentu powinno umożliwić dopracowanie wielu zidentyfikowanych obecnie problemów.
Obecnie często dochodzi do kolizji między potrzebą wykorzystania zasobów złóż i zagospodarowaniem przestrzennym kraju, a prawo w zakresie pozyskiwania kopalin ulega modyfikacjom, w których nie ma wystarczających zachęt i warunków dla działalności przemysłu wydobywczego w Polsce.
Przemysł wydobywczy jest wciąż postrzegany z perspektywy negatywnego oddziaływania na środowisko, natomiast nie dostrzega się jego znaczenia m.in. dla tworzenia miejsc pracy nie tylko w samym przemyśle, ale usługach okołogórniczych w długim przedziale czasu, wnoszonych danin na rzecz samorządów lokalnych, inwestowania w infrastrukturę, wzrost aktywizacji społeczności lokalnej, a także komfortu życia mieszkańców. Nie dostrzega się także, że negatywny wpływ na środowisko jest przemijający (w przeciwieństwie do zabudowy drogowej, handlowej, mieszkaniowej a tereny poeksploatacyjne mogą być środowiskowo i gospodarczo atrakcyjne).
Informacje dotyczące bilansowania gospodarki zasobami i surowcami mineralnymi ze źródeł naturalnych są na bieżąco opracowywane i ogólnie dostępne. Wskazane jest jednak zidentyfikowanie popytu na surowce mineralne gospodarki krajowej w perspektywie 20-30 lat, biorąc pod uwagę potrzeby i kierunki rozwoju nowoczesnych gałęzi krajowego przemysłu, inteligentne krajowe specjalizacje, rozwój recyklingu i substytucji niektórych surowców.
Nie ma wystarczających zachęt do odzysku surowców mineralnych ze źródeł wtórnych (recyklingu) oraz poszukiwania substytutów na potrzeby krajowe, na co zwraca obecnie szczególną uwagę Komisja Europejska w przyjętym dokumencie pt. Strategiczny Plan Wdrażania Europejskiego Partnerstwa Innowacji w Dziedzinie Surowców.
Opracowanie planu działań odnośnie pozyskiwania i wykorzystania surowców mineralnych już obecnie jest spóźnione o kilka lat i dlatego należy wykorzystać dotychczasowe prace i doświadczenia z tego zakresu, np. opracowane postulaty przemysłu kruszyw naturalnych.
Postulaty i założenia dotyczące kierunków zagospodarowania złóż i pozyskiwania z nich surowców powinny być przygotowane z udziałem m.in. służby geologicznej i po przeprowadzonych konsultacjach z przemysłem, nauką, samorządami i organizacjami pozarządowymi powinny być podstawą działań dla administracji rządowej.
Ważne dla stabilnego rozwoju nowoczesnej gospodarki krajowej będzie opracowanie listy tzw. surowców krtycznych. Komisja Europejska już w 2011 r. formalnie przyjęła wykaz 14 surowców krytycznych (Komunikat 125/2011) tj. surowców o dużym ryzyku niedoboru dostaw i znaczeniu gospodarczym. Wykaz ten został uzupełniony o surowce, których brak wywołuje większe skutki dla gospodarki niż inne surowce oraz charakteryzujące się niskim poziomem substytucji i recyklingu. Lista 20 surowców została ogłoszona w Komunikacie 297/2014 z 26 maja 2014 r. Powinny być zidentyfikowane surowce krytyczne z punktu widzenia gospodarki krajowej oraz dla potrzeb lokalnych (pozyskiwane ze źródeł loklanych)
W wyniku dyskusji sformułowano następujące wnioski:
- Konieczna jest ochrona interesu i bezpieczeństwa państwa w zakresie zapewnienia stabilnego pokrycia zapotrzebowania na surowce mineralne, stworzenia odpowiednich regulacji prawnych w tym zakresie oraz prowadzenia aktywnych działań w promocji polskiej przedsiębiorczości na międzynarodowych rynkach surowców mineralnych (misje gospodarcze).
- Niezbędne i pilne jest opracowanie jednolitego dokumentu poświęconego kierunkom pozyskiwania surowców mineralnych w Polsce. Do tego celu powinien zostać powołany zespół roboczy składający się z grona osób kompetentnych w tym zakresie, składający się z przedstawicieli nauki, przemysłu, służby geologicznej, administracji centralnej i samorządowej oraz organizacji pozarządowych. Działania te powinny być skoordynowane z pracami podejmowanymi przez Ministerstwo Gospodarki i inne instytucje i zespoły zajmujące się tą tematyką.
- Powinien zostać opracowany dokument w formie „Planu działań dla surowców”. W Polsce od czasu wprowadzenia gospodarki rynkowej nie opracowano jednolitej strategii surowcowej. Obecnie istniejące zintegrowane strategie rozwoju kraju, jak i koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju uwzględniają problematykę surowcową marginalnie.
- Postulowane opracowanie „Planu działań dla surowców” powinno uwzględniać problematykę pozyskiwania i wykorzystywania surowców ze źródeł krajowych i zagranicznych, zarówno pierwotnych jak i wtórnych (z recyklingu) z uwzględnieniem możliwości ich substytucji. Istotne jest również zidentyfikowanie mineralnych surowców krytycznych (na poziomie ogólno krajowym oraz lokalnym) dla dalszego rozwoju nowoczesnej i innowacyjnej gospodarki Polski.
- Należy zwrócić uwagę na konieczność wykorzystania istniejącej bazy surowców wtórnych (złoża antropogeniczne, odpady, np. zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny) i poszukiwania nowych technologii pozyskiwania z nich surowców i wytworzenia produktów na terenie kraju. Istnieje potrzeba dostosowania przepisów prawnych do potrzeb takiej działalności.
- Niezbędna jest szeroka i rzetelna informacja dla społeczeństwa o potrzebach i znaczeniu surowców mineralnych dla gospodarki krajowej, zrównoważonego rozwoju i podnoszenia standardów życia oraz rzeczywistym oddziaływaniu eksploatacji złóż kopalin na środowisko.
- Niezbędna jest dalsza wymiana poglądów w zakresie problematyki surowcowej w szerokim gronie zainteresowanych, dlatego organizatorzy seminarium planują konferencję w dniu 19 listopada w Pałacu Staszica w Warszawie pt. Górnictwo jako branża strategiczna – bariery i szanse rozwoju w gospodarce globalnej.