Kontrolą NIK objęto Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, pięć okręgowych urzędów górniczych, pięć urzędów marszałkowskich oraz 15 starostw powiatowych, i dotyczyła lat 2019-2023 (do 19 maja).

Organizacja jednostek odpowiedzialnych za przeciwdziałanie nielegalnej eksploatacji

Liczba koncesji wydawanych w poszczególnych skontrolowanych urzędach marszałkowskich i starostwach powiatowych była zróżnicowana. W urzędach marszałkowskich wydawano od pięciu do 22 koncesji rocznie, z kolei w starostwach powiatowych w niektórych latach objętych kontrolą nie wydano żadnej koncesji. Samo udzielanie koncesji nie odzwierciedlało jednak dokładnie skali eksploatacji, gdyż zgodnie z ustawą Prawo geologiczne i górnicze koncesje są udzielane co do zasady na okres od 3 do 50 lat. W związku z tym liczba obowiązujących w danym roku koncesji na wydobycie kopalin dla poszczególnych urzędów marszałkowskich i starostw powiatowych była znacznie wyższa niż liczba wydawanych koncesji.

W połowie skontrolowanych samorządów wystąpiły przypadki zaniechania wydawania decyzji o wygaśnięciu koncesji lub wydawania tych decyzji ze znacznym opóźnieniem w stosunku do terminu obowiązywania koncesji – w skrajnym przypadku termin został przekroczony o 18 lat. Ponadto w 14 z 20 samorządów z opóźnieniem przekazywano dokumenty, na podstawie których Państwowy Instytut Geologiczny dokonuje wpisów w rejestrze obszarów górniczych. Rekordzista przekroczył dopuszczalny 14-dniowy termin o 17 lat. Powyższe nieprawidłowości miały wpływ na rzetelność danych ujętych w tym rejestrze.

W objętych kontrolą okręgowych urzędach górniczych (OUG) prowadzeniem postępowań związanych z nielegalną eksploatacją kopalin zajmowali się pracownicy o odpowiednim wykształceniu i doświadczeniu. Do dyspozycji mieli specjalistyczny sprzęt: odbiorniki GPS, dalmierze i echosondy, korzystali także z pływającej platformy pomiarowej. Ponadto OUG zapewniały im szkolenia i warsztaty mające na celu podnoszenie kwalifikacji potrzebnych do wykonywania zadań. Problemem okazała się niewystarczająca liczba pracowników. Uzasadnieniem wakatów był wysoki poziom wymaganych kwalifikacji przy stosunkowo niskim poziomie proponowanych wynagrodzeń.

We wszystkich skontrolowanych urzędach marszałkowskich na stanowisku geologa wojewódzkiego zatrudniano osoby z wykształceniem wyższym związanym z geologią oraz mające odpowiednie kwalifikacje. Natomiast w niektórych skontrolowanych starostwach wystąpiły problemy z zatrudnieniem pracowników na stanowisku geologa powiatowego – w 1/3 nie zatrudniono nikogo na tym stanowisku. W ocenie NIK, brak profesjonalnej kadry geologicznej może mieć wpływ na rzetelność realizacji ustawowych zadań z zakresu administracji geologicznej.

Zdecydowana większość jednostek administracji geologicznej nie była odpowiednio przygotowana do realizacji zadań związanych z wykrywaniem i przeciwdziałaniem eksploatacji kopalin bez wymaganej koncesji lub z naruszeniem jej warunków. Aż 18 z 20 skontrolowanych samorządów nie dysonowało specjalistycznym sprzętem pomiarowym (wyjątkiem były Urzędy Marszałkowskie Województw Świętokrzyskiego i Pomorskiego). W ocenie NIK, w celu zapewnienia właściwego nadzoru nad podmiotami eksploatującymi kopaliny, wskazane byłoby, aby kontrolą tych podmiotów zajmowały się organy koncesyjne z udziałem przedstawiciela organu nadzoru górniczego.