Wykrywanie nielegalnego wydobycia

Dokładna wiedza na temat skali nielegalnego wydobycia kopalin jest kluczowa dla skutecznego przeciwdziałania temu zjawisku. Kontrolerzy NIK ustalili jednak, że instytucje powołane do tego celu nie realizowały swych zadań rzetelnie.

Okręgowe urzędy górnicze podejmowały działania zmierzające do wykrycia nielegalnej eksploatacji kopalin wyłącznie w odpowiedzi na wpływające zawiadomienia. Postępowania te nie były jednak zawsze prowadzone w sposób rzetelny. NIK ustaliła, że zawiadomienia osób fizycznych o zamiarze wydobycia piasków i żwirów przeznaczonych dla zaspokojenia własnych potrzeb nie były prawidłowo weryfikowane.

Izba zwraca również uwagę na niewielki stopień wykorzystania danych o miejscach niekoncesjonowanej eksploatacji kopalin opracowanych przez Państwowy Instytut Geologiczny w ramach „Monitoringu odkrywkowej eksploatacji kopalin”. Dzięki temu projektowi zinwentaryzowano ponad 13,7 tys. miejsc nielegalnego wydobycia kopalin. Oprócz inwentaryzacji wyrobisk pod kątem wydobywanego surowca, MOEK zawiera także informacje na temat nielegalnego składowania odpadów oraz o sytuacjach zagrażających sąsiadującej infrastrukturze.

Choć Państwowy Instytut Geologiczny udostępnia MOEK na stronie internetowej oraz poinformował o nim m.in. Wyższy Urząd Górniczy, dziewięć okręgowych urzędów górniczych, Głównego Inspektora Ochrony Środowiska, to jednostki odpowiedzialne za nadzór nad nielegalną eksploatacją kopalin nie wykorzystywały tych informacji (jedynie Starostwo Powiatowe w Jarosławiu systematycznie wykorzystywało MOEK). Tymczasem okręgowe urzędy górnicze po przeprowadzeniu kontroli w 59 miejscach wytypowanych na podstawie MOEK, w aż 34 przypadkach potwierdziły eksploatację kopalin bez wymaganej koncesji. Dzięki temu wykryto wydobycie łącznie prawie 60 tys. ton kopalin i nałożono wobec sprawców łącznie blisko 690 tys. zł opłat.

Przeciwdziałanie nielegalnemu wydobyciu

Skuteczność przeciwdziałania nielegalnej eksploatacji kopalin zależy w dużej mierze od nadzoru nad podmiotami prowadzącymi eksploatację, edukacji oraz komunikacji między podmiotami zajmującymi się tą problematyką. Jedynie w ośmiu spośród 20 skontrolowanych jednostek (organów administracji geologicznej) planowanie i przeprowadzenie kontroli poprzedzone było analizą prawdopodobieństwa naruszenia prawa. Częstym niedociągnięciem było niepublikowanie w BIP ogólnego schematu procedur kontroli. Obowiązek ten został zrealizowany jedynie w czterech urzędach jednostkach samorządu terytorialnego, a we wszystkich pięciu skontrolowanych OUG takiego schematu nie opublikowano.

Organy administracji geologicznej nieprawidłowo i nierzetelnie realizowały zadania dotyczące identyfikacji i przeciwdziałania eksploatacji kopalin z naruszeniem warunków koncesji. Dokonywana przez te organy weryfikacja wywiązywania się przedsiębiorców z obowiązków wynikających z udzielonych koncesji ograniczała się jedynie do analizy przekazywanych przez nich dokumentów i informacji, przy czym w dziewięciu z 15 starostw powiatowych stwierdzono, że była ona prowadzona w sposób nierzetelny.

Z ustaleń kontroli wynika, że w latach 2019-2023 pracownicy ośmiu z 20 samorządów nie przeprowadzili żadnej kontroli podmiotów eksploatujących kopaliny. Natomiast spośród 12 jednostek, które takie kontrole realizowały, tylko w pięciu zweryfikowano, czy przedsiębiorcy prowadzili wydobycie w granicach wyznaczonego obszaru górniczego. Brak właściwego nadzoru nad tą działalnością potwierdzają wyniki kontroli przeprowadzonych na zlecenie NIK przez okręgowe urzędy górnicze. Wykazały one naruszenie warunków koncesji wydanych przez 14 z 20 skontrolowanych organów administracji geologicznej, w tym m.in. eksploatację złóż poza obszarem górniczym na powierzchni ponad 40 000m².